Wat is het begrip materialisme in de filosofie?

Ontdek hoe het materialisme ons begrip van de wereld vormgeeft, van zijn historische wortels tot zijn impact op de hedendaagse samenleving.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 24 maart, 2024

Materialisme is de filosofische doctrine die stelt dat materie de fundamentele substantie in het universum is. Volgens deze opvatting zijn alle verschijnselen, inclusief bewustzijn en menselijk denken, het resultaat van materiële interacties. Dit concept is in de loop van de geschiedenis veranderd en wordt hier besproken.

Het is een stroming in het denken die contrasteert met idealisme, dat de geest of spirit als het oerelement postuleert. In zijn zuiverste vorm verwerpt het materialisme elke vorm van niet-materieel of bovennatuurlijk bestaan, en stelt dat alleen het materiële als echt mag worden beschouwd.

Geschiedenis en evolutie van deze filosofische doctrine

De geschiedenis van het materialistische denken gaat terug tot het oude Griekenland, met filosofen als Democritus en Epicurus, die postuleerden dat alles in het universum bestond uit ondeelbare atomen die in een vacuüm bewogen. Tijdens de Renaissance en de Verlichting kreeg het concept echter een vastere vorm, dankzij de vooruitgang in de wetenschap.

In de 19e eeuw, met figuren als Karl Marx en Friedrich Engels, kregen deze ideeën een nieuwe dimensie en raakten ze nauw verbonden met sociale en politieke theorieën.

Dialectisch materialistisch en historisch denken stellen dat de materiële omstandigheden van een samenleving de basis vormen voor menselijke ontwikkeling en verandering. Vandaag de dag is het nog steeds een onderwerp van heftige discussies, vooral op gebieden als de filosofie van de geest, ethiek en sociale theorie.

Varianten van het concept

In zijn vele vormen vertegenwoordigt de materialistische stroming een poging om de omringende werkelijkheid te ontcijferen en te verklaren door middel van materie en haar manifestaties.

De breedte en diversiteit ervan speelt een fundamentele rol in de evolutie van het denken en in het begrip van verschillende gebieden van menselijke kennis. We zullen nu een onderscheid maken tussen variaties van het concept.

Dialectisch materialisme

Deze denkschool wordt vooral geassocieerd met Karl Marx en Friedrich Engels. Het bekijkt de geschiedenis en de maatschappij vanuit een dynamisch en voortdurend veranderend perspectief.

Een dergelijk materialistisch perspectief richt zich op hoe materiële tegenstellingen en conflicten de historische ontwikkeling sturen. Het analyseert sociale en economische relaties en benadrukt dat materiële structuren (zoals economische en klassenomstandigheden) cruciaal zijn bij het bepalen van geschiedenis en cultuur.

Filosofisch materialisme

Dit type materialistisch denken staat los van het marxisme. Het is een meer algemene opvatting dat de werkelijkheid en het universum in de kern materieel zijn. Het verwerpt elke vorm van dualisme of het bestaan van niet-materiële entiteiten.

Filosofen zoals Democritus en, in modernere tijden, Daniel Dennett, hebben bijgedragen aan deze benadering en pleiten voor een materialistisch begrip van bewustzijn en cognitie.

Reductionistisch materialisme

Reductionisme is een extreme vorm van filosofisch materialisme die stelt dat alle complexe verschijnselen verklaard kunnen worden door hun eenvoudigste componenten. Dit is gebruikelijk in bepaalde wetenschappelijke benaderingen, vooral in de biologie en neurowetenschappen.

Hoewel materialistisch reductionisme nuttig is in sommige wetenschappelijke contexten, wordt het bekritiseerd omdat het fenomenen als bewustzijn en subjectieve ervaringen niet volledig kan verklaren.

Cultureel materialisme

In de culturele sfeer draait deze denkrichting om een theorie in de antropologie en sociologie die cultuur ziet als een product van materiële omstandigheden.

Het benadrukt hoe materialistische behoeften en productievormen de culturele aspecten van de samenleving beïnvloeden. Een dergelijk perspectief is ontwikkeld door Marvin Harris. Het is nuttig geweest bij het analyseren van de verschillen in materiële omstandigheden die leiden tot significante culturele variaties.

Belangrijkste vertegenwoordigers van de materialistische stroming

In de loop der eeuwen heeft deze filosofische doctrine zich ontwikkeld en zich aangepast aan en gereageerd op de uitdagingen van andere wetenschappelijke stromingen en ontdekkingen.

De betekenis ervan varieert afhankelijk van de auteurs die het behandelen en krijgt daardoor verschillende nuances. Hieronder zullen we de sleutelfiguren in de evolutie van het materialistische denken onderzoeken.

Democritus (460 BC – 370 BC)

Deze Griekse filosoof wordt beschouwd als de vader van het oude materialisme. Democritus stelde de theorie voor dat het universum bestaat uit ondeelbare atomen die in een vacuüm bewegen. Dat was revolutionair voor zijn tijd.

Zijn ideeën legden de basis voor de latere ontwikkeling van de leer. Deze werden echter vele eeuwen lang overschaduwd door de meer idealistische Platonische en Aristotelische opvattingen.

Hobbes (1588 – 1679)

Thomas Hobbes is het meest bekend om zijn werk Leviathan. Daarin presenteert hij een materialistische kijk op de staat en de samenleving. Hij stelde dat wetten en sociale structuren voortkomen uit materiële omstandigheden en menselijke basisbehoeften.

Vanuit deze opvatting van de menselijke natuur wordt alles wat bestaat, inclusief geest en denken, gereduceerd tot materie in beweging.

Karl Marx (1818 – 1883)

Karl Marx transformeerde samen met Friedrich Engels het materialistische denken tot een sociaaleconomische theorie. Het marxisme benadrukt dat historische vooruitgang het resultaat is van de dialectiek van materiële krachten, in tegenstelling tot ideeën.

Engels, de medewerker van Marx, speelde een cruciale rol in de formulering en verspreiding van het historisch materialisme. Dat onderzoekt hoe economische en materiële structuren de samenleving en cultuur beïnvloeden.

Ludwig Feuerbach (1804 – 1875)

Ludwig Feuerbach was een Duitse filosoof die een tijdgenoot was van Marx en Engels. Hij staat bekend om zijn kritiek op religie vanuit een materialistisch perspectief.

Hij stelde dat religie een menselijke creatie is die meer over de mens zegt dan over een goddelijke realiteit. Zijn werk beïnvloedde het denken van Marx, vooral zijn opvatting van religie als het “opium van het volk.”

Daniel Dennett (1942 – heden)

Dennett is een Amerikaans filosoof en schrijver die bekend staat om zijn bijdragen aan de filosofie van de geest en de cognitieve wetenschap. Hij sluit zich aan bij een materialistische en naturalistische benadering in zijn onderzoek naar bewustzijn en geest.

Daarnaast heeft hij onderwerpen aangesneden als de evolutie van de geest en de wetenschappelijke verklaring van religie, waarbij hij het geest-lichaam dualisme verwerpt.

De blijvende relevantie van het materialistische denken

Deze doctrine, in al haar varianten, biedt ons instrumenten om te analyseren hoe materie en materiële omstandigheden onze realiteiten, samenlevingen, culturen en zelfs ons bewustzijn vormgeven.

In de wetenschap is de materialistische stroming een pijler, die vooruitgang stimuleert op gebieden als neurowetenschappen en biologie. In de filosofie en de sociale wetenschappen blijven verrijkende debatten en kritische perspectieven bestaan. Vooral met betrekking tot het begrip van maatschappij en cultuur.

Hoewel veel van de beweringen onderhevig zijn aan discussie en herziening, is de bijdrage aan de ontwikkeling van het menselijk denken onbetwistbaar. Naarmate de wetenschap zich ontwikkelt, worden veel van de premissen van het materialistische denken steeds relevanter. Bovendien worden de vooronderstellingen van het idealisme in twijfel getrokken.