Wanneer wrede mensen pretenderen goed(aardig) te zijn

Er zijn een hoop wrede mensen in de wereld die zichzelf vermommen als goedzak, of als onschuldig schaap. Zij gebruiken, met voorbedachte rade, Machiavelliaanse emotionele chantage, gebaseerd op angst, agressie, en insinuerende kwaadsprekerij, om anderen te manipuleren, aan te vallen, en te beschadigen. Ze lijken dikwijls – op het eerste gezicht, of aan de oppervlakte- poeslief, maar achter die zorgvuldig geacteerde schone schijn verbergen ze heimelijk laaghartige motieven en furieuze frustraties.

Ze zeggen dat mensen die anderen moedwillig krenken en voor hun karretje spannen, bijna altijd zélf ooit eerst slachtoffer zijn geweest van een soortgelijke exploiterende behandeling. Of dat degene die geschaad of onrecht aangedaan is, vervolgens juist zélf vaak anderen onrecht aandoet, of schaadt. Dat is de vermaledijde vicieuze traumatiserings-cirkel. Hoewel deze ideeën in principe op waarheid berusten, bestaat er tegelijk toch ook een aspect dat we graag onuitgesproken houden. Namelijk: kwaad, of het kwade – in mensen – is een gegeven, en valt niet te ontkennen. Soms is (chronische) wreedheid zelfs bewijsbaar geworteld in biochemische hersenafwijkingen, waardoor de persoon in kwestie meer dan bovengemiddeld vatbaar is voor, en geneigd is tot, agressief gedrag.

Wetenschapper en schrijver Marcelino Cereijido, wijst erop dat “een zogenaamd slechtheids-gen in ons DNA niet één-op-één geïdentificeerd kan worden, maar dat er desondanks wel degelijk bepaalde fysiologische, biologische en culturele omstandigheden in de analyses naar voren komen die – statisch relevant – een voorspellende waarde hebben”, oftewel: die onaangepast, destructief gedrag een stuk waarschijnlijker maken. En het meest gecompliceerde hieraan is misschien nog wel dat we ertoe neigen gedragingen een label op te plakken, en te pathologiseren, die niet eens in de diagnostische handboeken terug te vinden zijn.

Slechte daden kunnen zich ook spontaan voordoen, zonder dat er per se sprake hoeft te zijn van een onderliggende psychologische (of sociale) stoornis. We hebben allemaal wel eens iemand ontmoet die aan deze profielbeschrijving beantwoordt. Mensen die je aandacht en complimentjes geven, die zich naadloos aan hun omgeving aanpassen, maatschappelijk succesvol zijn, maar die in hun privéleven, of in het geheim van hun gedachten, een langere, donkere schaduw voor zich uit werpen. De leegte in hun hart herbergt hardvochtigheid, wanhoop, apathie, en zelfs ongebreidelde agressie.

Wrede mensen, en het morele molecuul

Zoals we zo-even al aangaven, is er nog nooit iemand in geslaagd om een hypothetisch gepostuleerd slechtheids-gen te isoleren. In de afgelopen jaren zijn er echter wel meer en meer studies verschenen over het zogenaamde ‘morele molecuul’. Om beter te begrijpen wat dat is, of zou kunnen zijn, plaatsen we het in de context van een waargebeurd verhaal. Een tragische anekdote, waar we helaas, in het nieuws, veel te vaak mee geconfronteerd worden.

Hans Reiser is een computerprogrammeur uit de Verenigde Staten die het ReiserFC bestandssysteem ontwikkelde. Sinds 2008 zit hij in de gevangenis, voor de moord op zijn vrouw. Hij had geen enkel bezwaar om zich schuldig te pleiten, en te openbaren waar hij het lichaam van Nina Reiser had begraven. Het paradoxale in deze casus is het feit dat deze expert in programmeren zeer intelligent is, zodanig zelfs dat hij al op zijn vijftiende aan de universiteit werd toegelaten.

Na een kort strafrechtelijk proces, en al in de eerste maanden van zijn vonnis, in de San Quantin staatsgevangenis, begon hij zijn eigen verdedigings- en vervroegde vrijlatingsberoep voor te bereiden en op te stellen. In vijf handgeschreven velletjes argumenteerde hij dat zijn hersenen niet functioneerde zoals bij de gemiddelde burger. Hij was op de hoogte van de academische publicaties en bevindingen rondom het oxytocine-hormoon, en gebruikte deze om zichzelf (verminderd) ontoerekeningsvatbaar te verklaren. In zijn optiek, was hij namelijk geboren met een brein dat niet, of in slechts zeer geringe hoeveelheden, het zogeheten ‘morele molecuul’ produceerde. Hij had een ernstig, endogeen gebrek aan empathie.

Zoals je waarschijnlijk al verwachtte, werd zijn veroordeling – van levenslange opsluiting – niet kwijtgescholden. Wel werd dit beladen, ingewikkelde thema, over de oorsprong van het kwaad, weer geopend voor verder debat en nader onderzoek. Vandaag de dag schat men de rol van oxytocine, als het hormoon dat ons menselijk maakt in de meest humane betekenis van dat begrip, gelukkig algemeen op waarde. Het is de reden waarom we, normaal gesproken, respectvol zijn jegens anderen, voor elkaar zorgen, en basale betrokkenheid tonen, voor het wel en wee van onze soortgenoten (en hopelijk ooit ook voor álle levende, bewuste wezens met wie wij deze planeet delen).

Empathie: je-inleven-in-een-ander

Hoe bescherm je jezelf tegen verborgen wreedheid?

In ons leven van alledag, krijgen we zelden tot nooit te maken met mensen die zo extreem wreed zijn als de eerdergenoemde Hans Reiser. Toch zijn we geregeld het slachtoffer van soortgelijke interacties, die uiteindelijk op hetzelfde spectrum liggen – zij het veel minder heftig en ernstig – maar die desondanks wel degelijk een nare, negatieve impact hebben, zoals: valse vriendelijkheid, latente agressie, (emotionele) manipulatie, subtiele zelfzuchtigheid, schadelijk sarcasme, enzovoorts.

Dit soort akelig gedrag kan allerlei verschillende oorzaken hebben. Wellicht mist de dader emotionele intelligentie, of groeide hij of zij op in een gezin, of sociale omgeving, waarin gevoelens taboe waren. Of – waarom ook niet – misschien heeft de betreffende lomperik of botterik wel een grof gebrek aan oxytocine. Al deze factoren, en meer, zouden bij kunnen dragen aan de aanwezigheid en expressie van half sluimerende en licht-ontploffende agressiviteit. Wat de onder- en achterliggende verklaring ook moge zijn, het is ontzettend belangrijk om te onthouden dat de term agressie niet slechts beperkt blijft tot fysiek misbruik.

Emotionele, instrumentele en verbale agressie zijn doorgaans minder zichtbaar, en lijken eerder expliciet bewezen en benoemd dienen te worden dan tastbaar geweld, terwijl we in de praktijk verhoudingsgewijs veel vaker niet-lijfelijke aanvallen te verduren krijgen, en ons daartegen moeten wapenen. En we zullen je precies vertellen hoe je dat het beste kan doen.

Hoe je wrede mensen leert herkennen, en vermijden

Iedereen kan slachtoffer zijn, of worden, van wrede mensen – ongeacht je leeftijd, sociale status, of existentiële bagage en ervaring. En deze gemene of meedogenloze individuen kun je – helaas –  overal tegenkomen: of het nu op straat is, op vakantie, op je werk, binnen de eigen familiesfeer, of waar en wanneer dan ook. Wees daarom extra scherp op de volgende identificatie-indicatoren:

• Een persoon wiens hart donker en verduisterd is, zal je ragfijn inpakken met zijn of haar betoverende leugens. Ze zullen zichzelf vermommen onder aanlokkelijk klinkende volzinnen, prachtige beloften, en nobel ogende acties en initiatieven, maar de afpersing is nooit ver weg, en loert als een geduldige tijger in het gras, op de eerste de beste kans om je te bespringen, bij je nekvel, en lurven, te grijpen. Dát is het moment waarop je de pineut bent, geen kant meer op kan, klem zit tussen de kaken van angst, schuld, en mentale mishandeling.
• Er rest je maar een reactie om deze kwaadwillende kunstgrepen een halt toe te roepen: tolereer het niet, van niemand. Of het nu je zus, je partner, je collega, of je baas is, dat doet er niet toe. Mensen die keer op keer je innerlijke kalmte en balans verstoren, klakkeloos aan hun laars lappen, hebben maar één doel: je zelfvertrouwen en eigenwaarde vernietigen, en je onder hun controle brengen.
• Het voelt alsof er geen ontsnappen aan is, alsof zij je totaal in bedwang hebben. Herinner jezelf er daarom aan dat de ‘de machtigste persoon degene is die meester is over zichzelf.‘ Wees actief en kordaat in je weerstand, laat niet langer met je sollen, stap uit hun pathologische spel van dominantie en agressie.

Zulke onderhuidse machtsstrijd en verborgen agressie zijn zeer taai en sneaky, dus je moet abrupt handelen om niet in hun val te trappen, en verkapte dreigementen vliegensvlug te ontmantelen. Zodra je je ongemakkelijk of ontdaan voelt, dóór of bíj of óver bepaald gedrag, dan is je enige optie om resoluut onderling afstand te nemen, of op slag te creëren.