Trotskisme, de politieke stroming binnen het marxisme

Trotski's ideeën reflecteren de klassieke marxistische beweging, maar markeren ook verschillen. Hier kent hij de oorsprong van deze revolutionaire gedachtegang tegen het stalinistische Rusland.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 28 april, 2024

Binnen het brede spectrum van het marxistische denken vertegenwoordigt het trotskisme een kritische stroming die zich onderscheidt door zijn specifieke interpretaties en toepassingen van de theorieën van Marx.

Het is ontwikkeld door Lev Trotski. Hij was een sleutelfiguur van de bolsjewistische revolutie. Deze stroming benadrukt het de rol van het proletariaat in het revolutionaire proces en het bestuur van een socialistische staat.

Het begrijpen van deze stroming is essentieel voor het verdiepen van het politieke denken. Dit omdat het niet alleen de diversiteit binnen het marxisme belicht, maar ook licht werpt op de ideologische en praktische conflicten die de koers van het socialisme in de wereld bepalen.

Wat is trotskisme?

Deze ideologie integreert met het marxistische kader door haar fundament in de dialectisch materialistische filosofie, de arbeidswaardetheorie en de overtuiging dat de arbeidersklasse de motor van verandering is.

Ze verschilt echter in haar benadering van de aard en ontwikkeling van het revolutionaire proces, door te beweren dat in achtergebleven kapitalistische samenlevingen de volledige en echte taken van een democratische revolutie alleen kunnen worden bereikt door de directe verovering van de macht door het proletariaat.

De stroming wordt gedefinieerd door haar pleidooi voor de strategie van permanente revolutie. Haar verzet tegen het socialisme onder leiding van Jozef Stalin en haar kritiek op de bureaucratie die, volgens Trotsky, de Sovjet-Unie ging domineren en de democratische en internationalistische principes van de Oktoberrevolutie verraadde.

Wie was Lev Trotsky

In 1879 werd Lev Trotsky geboren in Janovka, Oekraïne. Hij sloot zich als jongeman aan bij de Russische Sociaal Democratische Arbeiderspartij en ontpopte zich als een leidende figuur in de revoluties van 1905 en 1917.

Zijn rol als leider van het Rode Leger tijdens de Burgeroorlog en zijn functies in de vroege Sovjetregering waren cruciaal voor de ontwikkeling van de ideeën die later het trotskisme zouden vormen.

Gebeurtenissen die de ontwikkeling van deze ideologie beïnvloedden waren onder andere zijn rol in de Oktoberrevolutie (de tweede fase van de Russische revolutie), zijn leiderschap van het Rode Leger, de strijd tegen de groeiende invloed van Stalin binnen de Communistische Partij en zijn uiteindelijke ballingschap.

In 1930 publiceerde hij zijn boek De Permanente Revolutie (Spaanse link), waarin hij de mogelijkheid bekritiseerde dat de bourgeoisie revolutionair zou zijn en het imperialisme als een hogere fase van het kapitalisme zag. Hij stelde dat alleen proletarische strijd zo’n revolutie teweeg kan brengen.

Na zijn ballingschap zette hij zijn kritiek voort en sommige van zijn aanhangers werden beschuldigd van separatisme en geëxecuteerd tijdens de processen in Moskou tussen 1936 en 1938. Later, in 1940, zou de politicus in Mexico vermoord worden door een Stalinistische agent, wat het diepe politiek-ideologische conflict tussen het Trotskisme en het Stalinisme onderstreepte.

Hoe deze politieke beweging ontstond

Deze stroming begon vorm te krijgen na Trotski’s verzet tegen het beleid van Stalins regering, zijn kritiek op de bureaucratische elite die in de USSR aan de macht kwam en zijn verbanning uit de Sovjet-Unie in 1929.

Deze periode markeerde de kristallisatie van de beweging in een samenhangend geheel van politieke en ideologische principes die de revolutionaire, democratische en internationalistische geest van de Bolsjewistische Revolutie wilden laten herleven.

Belangrijkste kenmerken

Trostki’s denkschool maakte gebruik van kenmerken die varieerden van centralistische democratie tot feministische bijdragen. Laten we ze gedetailleerd bekijken:

• Bijdragen aan het feminisme. Hij was een pionier in het voorstellen van ideeën voor vrouwenemancipatie. Ze pleitte voor gendergelijkheid op alle gebieden van het sociale leven.
• Permanente revolutie. Ze stelde dat socialisme niet beperkt kan blijven tot één land. Het moet uitbreiden om levensvatbaar te zijn, vooral naar ontwikkelde landen.
• Kritiek op het stalinisme. Verzette zich tegen de bureaucratisering en het autoritarisme van het Sovjetregime onder leiding van Stalin. Hij verdedigde de arbeidersdemocratie binnen de partij en de staat, met mechanismen voor volkscontrole en -participatie.
• Culturele transformatie. In zijn boek Literatuur en Revolutie (2014) bekritiseert Trotski de traditionele kunst omdat ze de sporen van de heersende klassen draagt. Hij stelt dat het een instrument zou moeten zijn in de strijd voor sociale rechtvaardigheid en de transformatie van de wereld.
• Theorie van ongelijke en gecombineerde ontwikkeling. Onderzocht de evolutie van het kapitalisme in koloniale en semi-koloniale landen. Voor de beweging is er geen lineaire ontwikkeling. Dus de revolutie moet rekening houden met de specifieke kenmerken van elke natie.
• Onderwijs als instrument voor emancipatie. Beschouwt onderwijs als een fundamenteel instrument voor de emancipatie van de arbeidersklasse. Het moet mensen dus in staat stellen hun eigen sociale realiteit te begrijpen. Ook moeten zij de nodige instrumenten ontwikkelen om deze te transformeren.
• Democratisch centralisme. Hij pleitte voor meer interne democratie in linkse partijen. Hij beval de verkiezing van herroepbare vertegenwoordigers en het rouleren van posities aan om machtsconcentratie te voorkomen. Hij benadrukte het belang van intern debat en kritiek om de organisatie sterker te maken.

Rivaliteit tussen trotskisme en stalinisme

De ideologische verschillen worden gekenmerkt door Trotski’s nadruk op de noodzaak van een internationale revolutie en een door arbeiders gecontroleerde staat. Dit in tegenstelling tot Stalins nadruk op het opbouwen van socialisme in één land, zonder de noodzaak van buitenlandse steun.

De twee bewegingen claimden trouw te zijn aan Leninistische principes, maar verschilden in hun interpretatie en toepassing. Trotski riep op tot een wereldwijde proletarische revolutie en bekritiseerde het bureaucratische centralisme van het stalinisme.

De laatste benadrukte de consolidatie van het socialisme in de Sovjet-Unie als basis voor het internationale socialisme, vaak ten koste van democratische principes en buitenlandse solidariteit.

In de praktijk uitten deze verschillen zich in de regeringsmethoden. Daarbij pleitte Trotski  voor arbeidersraden (sowjets) en democratische deelname aan het politieke proces. Het regime van Stalin werd echter gekenmerkt door autocratie en de onderdrukking van politieke dissidenten.

Verschillen en overeenkomsten van het trotskisme met het klassieke marxisme

De basis van dit beleid is het klassieke marxisme, dat zijn principes toepast op de specifieke omstandigheden van de 20e eeuw. Vooral in landen die geen burgerlijk-democratische revolutie hadden meegemaakt.

Terwijl het marxisme de historische noodzaak van een proletarische revolutie schetst, specificeert Trotski’s ideologie het mechanisme hiervan in achtergebleven kapitalistische samenlevingen. Dit door middel van de theorie van permanente revolutie.

Beide stromingen zien de arbeidersklasse als de belangrijkste factor van verandering. Het trotskisme verschilt echter door zijn nadruk op een ononderbroken overgang van democratische naar socialistische stadia van revolutie in landen met een onderontwikkeld kapitalisme. Dit is een standpunt dat niet expliciet is in het klassieke marxistische gedachtegoed.

Een baanbrekend stuk van het 20e eeuwse

De politiek van Lev Trotski neemt een kritische plaats in binnen het marxistische gedachtegoed. Het biedt een uniek perspectief op zowel de theorie als de praktijk van socialistische revolutie.

Zijn nadruk op internationalisme, de rol van het proletariaat bij het bereiken en handhaven van een socialistische staat en kritiek op bureaucratisch centralisme bieden waardevolle inzichten in de complexiteit van het 20e eeuwse socialisme.