Ontdek alles wat je moet weten over systeemtherapie

Beoordeeld en goedgekeurd door de psycholoog Gema Sánchez Cuevas.

Geschreven door Cristina Roda Rivera

Laatste update: 27 december, 2022

Systeemtherapie is ontstaan uit de gezinstherapie. Maar tegenwoordig hoeft de focus niet op het gezin gericht te zijn, om systeemtherapie genoemd te worden. Want wat bij deze benadering belangrijk is, is de relatie: het proces van interactie tussen mensen. Het gaat dus niet zozeer over de observatie van het aparte individu. Maak in dit artikel kennis met alle basisgegevens over systeemtherapie.

In 1968 heeft de Oostenrijkse bioloog en filosoof Ludwind Van Bertalanffy de Algemene Systeemtheorie geformuleerd. Hij gebruikte het begrip systeem als “een netwerk van elementen in wisselwerking.” Later paste hij het toe op het therapeutische kader. Uiteindelijk werd het het voornaamste model in het onderzoek van gezinnen en relaties.

Maar de ontwikkeling van de visie van de systeemtheorie steunt ook op bijdragen uit andere disciplines. Deze hebben vooral met het theoretische aspect te maken. Sommige bijdragen komen uit de cybernetica, uit de pragmatische ontwikkelingen in de communicatie en uit de gezinstherapie. Deze integratie van uitgangspunten heeft de ontwikkeling mogelijk gemaakt van een ruime toepassing. Dit gaat van individuele behandeling tot groepstherapie, behandeling van koppels en gezinnen (Hoffman, 1987).

Het begrip systeem

Het raakpunt van de verschillende benaderingen is het begrip systeem. Het gaat ervan uit dat het geheel groter is dan de som van de delen. Vanuit de benadering van de systeemtheorie betekent dit dat de klemtoon op de eigenschappen van het geheel ligt. Het geheel is het resultaat van de wisselwerking tussen de verschillende elementen in het systeem. In algemene termen is dus de relatie het belangrijke element. Die relatie ontstaat uit de interactie tussen mensen.

Systeempsychologen nemen het volgende algemene idee aan. Om het even welk systeem – gezin, stel of sociaal systeem – omvat één of meer elementen die op een bepaalde manier met elkaar verbonden zijn. Dit heeft het effect dat een verandering in de toestand zal leiden tot een andere verandering in het systeem. Dit geeft de onderzoekers de optie om fundamentele aspecten van de individuele pathologie van één van de leden van het systeem vast te stellen.

De achtergrond van de systeemtherapie

De opvallendste voorgangers van de systeemtherapie komen uit de psychoanalyse. Je vindt voorbeelden van dit verband in de termen “schizofrene moeder” van Frieda From-Reichman en “perverse moeder” van Rosen, of het gebruik van de gezinsinterviews van Bell.

Maar het is duidelijk dat de systeemtherapie pas echt van start gegaan is met de antropoloog Gregory Bateson en zijn team van veteranen in het Hospital of Palo Alto. Bateson bracht ook andere onderzoekers samen zoals Jackson, Haley en Weakland om het communicatiesysteem in schizofrene gezinnen te analyseren.

Eén van de meest interessante theorieën die uit dit onderzoek voortkwamen, was de theorie van de dubbele binding.  Deze theorie legt uit hoe de tegenstrijdigheid tussen boodschappen een delirium kan veroorzaken als een ontsnapping uit de realiteit. Dit houdt in dat je twee opdrachten krijgt. Waarbij het vervullen van de ene taak inhoudt dat je aan de andere niet beantwoordt. Voorbeelden van dergelijke boodschappen zijn wanneer je zegt “Wees spontaner” of Wees niet zo onderdanig.”

Tegelijkertijd richtten Jackson en Ackerman in 1962 het tijdschrift Family Process op. Bertalanffy formuleerde toen ook de Algemene systeemtheorie.  Dit was de theorie die de factoren ontwikkelt die alle systeemtherapieën hebben.

De gemeenschappelijke aspecten van de systeemtherapie

De systeemtherapie is een erg breed gebied en omvat een grote groep disciplines. Maar toch zijn er enkele aspecten die ze allemaal hebben. Het belangrijkste aspect is het begrip systeem. We hebben het al vermeld. Het is “een reeks voorwerpen of elementen die met elkaar verbonden zijn.”

In zijn Algemene systeemtheorie belicht Bertalanffy ook het begrip interactie. Volgens hem houdt een systeem de onderlinge afhankelijkheid tussen de partijen in. Hij zei ook dat elk deel van het systeem beschouwd kan worden als een subsysteem. Dit is hoe het gezin het systeem kan zijn en de relatie tussen de moeder en het kind het subsysteem.

Open en gesloten systemen

Het is ook belangrijk een onderscheid te maken tussen open en gesloten systemen. Maar onderzoekers zijn het niet eens over de criteria. Volgens de omschrijving van Bertanlaffy is een gesloten systeem een systeem dat geen wisselwerking heeft met de tussenpersoon. Een open systeem communiceert daarentegen voortdurend met de tussenpersoon of andere systemen.

We geven een voorbeeld. Gesloten gezinssystemen onderhouden geen enkele vorm van communicatie met hun omgeving. De uiteindelijke staat is dus alleen afhankelijk van de voorwaarden van het systeem zelf. Er is sprake van een verarming van de energie in de vereniging en in het gezinssysteem.

Vanuit deze waarneming hebben auteurs als Watzlawick, Beavin en Jackson van de Palo Alto-school ons “De theorie van de menselijke communicatie” gegeven. Ze gebruikten de resultaten van het onderzoek van andere begrippen uit de Algemene Systeemtheorie.

Systeemmodellen

Deze theorieën verschaffen de aspecten en de ideeën die alle modellen hebben. Dit zijn enkele voorbeelden:

• Het is onmogelijk om niet te communiceren. Deze theorie is gebaseerd op de idee dat alle gedrag communicatie is, dus ook stilte. Bovendien gaat men ervan uit dat het mogelijk is dat in bepaalde situaties het “symptoom” zelf de vorm van communicatie is.
• De mechanismen van de systemen regelen zichzelf door middel van feedback.
• Er zijn twee niveaus van communicatie. Namelijk:  het digitale of het niveau van de inhoud en het analoge of het niveau van de relatie. Als er tussen de twee niveaus sprake is van een gebrek aan overeenstemming, dan treden tegenstrijdige boodschappen op.
• De wisselwerking wordt bepaald door de beoordelingen die de deelnemers eraan toeschrijven. Dit betekent dat we afhankelijk van de versie die we opbouwen van wat we zien en ervaren, de relatie zullen bepalen die met andere mensen hebben en vice versa. Het gebrek aan overeenkomst over hoe we de feiten beoordelen, is dus de oorzaak van vele conflicten in relaties.
• Er bestaat een systeem van regels die de therapeut moet kennen. Namelijk: de erkende regels, de symmetrische regels, de geheime regels en de doelregels.

Toch heeft elke school in de systeemtherapie ook een reeks eigen kenmerken. We zullen nu enkele scholen diepgaander bespreken.

De MRI-interactionele school: Watzlawick, Weakland en Fisch

Deze systeemschool wordt gelinkt aan de tweede generatie van onderzoekers aan Palo Alto (Watzlawick, Weakland & Fisch, 1974, Fisch, Weakland & Segal, 1982).

Dit zijn enkele stelregels van deze school:

• De oplossingen die geprobeerd worden, zijn die oplossingen die de problemen in stand houden. Dit betekent dat wanneer een persoon iets doet om een situatie te herstellen, hij er vaak alleen maar in slaagt om het te onderhouden.
• De tussenkomsten zijn bedoeld om de kringlopen te herkennen die in de relatie optreden en de oplossingen die geprobeerd worden. De doelstelling is om de patronen te veranderen. Dit is bekend als Verandering 2. Omdat de pogingen iets op te lossen en die mislukt zijn, Verandering 1 of “meer van hetzelfde” zijn.
• Eén van de strategieën die men gebruikt, zijn tegenstrijdige tussenkomsten. Wat bedoelt men hiermee? De therapeut geeft opdrachten of brengt ideeën over die ver afstaan van het gewone systeem. Maar die wel overeenkomen met het kader van het systeem. Om dit te kunnen doen moet hij “de taal van de patiënt spreken.”

De structurele en strategische school: Minuchin en Haley

Minuchin en Haley zijn de voornaamste vertegenwoordigers van deze school. Zij geloven dat het essentieel is om de structuur van het systeem te analyseren. Op die manier kunnen ze het type relaties leren kennen, die de leden hebben en dan de noodzakelijke behandeling toepassen. Beiden stellen ze dat gezinnen zich organiseren rond bondgenootschappen en verbonden.

Een bondgenootschap wordt bijvoorbeeld bepaald door de nabijheid van twee leden. I n tegenstelling tot een derde lid dat zich meer op afstand bevindt. Maar een verbond bestaat uit een vereniging van twee leden tegen een derde. De verbonden van verschillende generaties worden perverse driehoeken genoemd (de moeder en de zoon tegen de vader).

Vanuit dit standpunt gebruikt de therapeut technieken om de gezinsstructuur te veranderen. Op deze manier daagt hij de definities van het gezin uit. Hij voert een positieve nieuwe omschrijving van het symptoom uit.

Ze kiezen er ook voor om aan bepaalde leden van het gezin opdrachten voor te schrijven. Op dat moment is de therapeut verbonden met een subsysteem. De bedoeling is dat hij een aanpassing van de grenzen uitlokt of wat Haley tegenstrijdige tussenkomsten noemt.

De systeemschool van Milaan: Selvini-Palazzoli, psychose in het gezin

Deze school is ontstaan uit het werk van Mara Selvini-Palazzoli en haar team.

Ze richten zich op stoornissen zoals anorexia of psychotische stoornissen. Die ontstaan meestal in gezinnen met een starre overeenkomst. De systeemschool van Milaan schenkt speciale aandacht aan de gegevens die ze op het moment van de doorverwijzing en bij het eerste contact verzamelen.

Van hieruit bouwen ze een hypothese uit die ze dan tegenover de ontwikkeling van de eerste sessie stellen. Ze werken voornamelijk met de betekenissen van het gezin ten opzichte van het symptoom. Bovendien werken ze ook met het gezinslid dat de patiënt is. De bedoeling is de overeenkomsten en de meningsverschillen vast te stellen.

Eén van de tussenkomsten die deze school ontworpen heeft, is het  onveranderlijke voorschrift. Dit is een specifiek programma om met psychotische gezinnen te werken. Het bestaat erin dat ze aan het volledige gezin dezelfde opdracht geven. Dit in een poging om de ouders tot een bondgenootschap te bewegen. Hierbij moeten de ouders een geheim gebruiken dat de afscheiding van de subsystemen bevordert. En dan vooral het subsysteem dat door de kinderen gevormd wordt.

Systeemtherapieën bieden een ander perspectief op onze problemen en moeilijkheden. Het is een standpunt dat relaties voorrang hebben op het individu, met de bedoeling het leven van mensen te helpen verbeteren. Het is een ongewone en interessante methode die in dit gebied van de therapie steeds belangrijker wordt.