"Memento mori": Stoïcijnse filosofie tegen de angst voor de dood

Ben je bang voor de dood? Kun je je het idee voorstellen dat deze angst zinloos is? In dit artikel vertellen we je de stoïcijnse visie op sterven, een permanente herinnering aan de eindigheid van ons bestaan.

Leven is een ongeëvenaarde schat. In dit opzicht probeert de stoïcijnse filosofie ons de ogen te openen voor een fundamenteel feit van ons bestaan. Dit is de absolute zekerheid dat we zullen sterven, weergegeven door de Latijnse uitdrukking memento mori. Dat wil zeggen ‘vergeet niet dat je gaat sterven’.

De stoïcijnen geloofden dat het niet bewust zijn van onze eigen eindigheid niet bevorderlijk is voor het leven. Sterker nog, het kan schadelijk zijn. Het brengt ons er namelijk toe wanhopige daden te stellen om dit onvermijdelijke feit koste wat het kost te vermijden. We zullen de betekenis van memento mori onderzoeken, evenals de relatie met het stoïcisme.

Hoe noemen we memento mori?

Memento mori is een Latijnse uitdrukking die vertaald kan worden als ‘onthoud dat je zult sterven’. De oorsprong ervan is terug te voeren op oorlogsvoering. Er wordt gezegd dat deze zin midden in de strijd werd uitgesproken om de militairen eraan te herinneren dat niemand gevrijwaard is van sterven. Het is een feit dat we eindige wezens zijn en daarom sterfelijk.

Op deze manier herinnert memento mori ons aan de vergankelijkheid van het leven. De Latijnen waren dus van mening dat het besef van de dood ons laat zien hoe weinig controle we over ons leven hebben. Aan de andere kant was dit gezegde een stimulans om het huidige moment aan te grijpen en het leven te leven.

De stoïcijnse filosofie verkennen

De stoïcijnse filosofie heeft een heel bijzondere kijk op de dood, omdat ze van mening is dat die geen invloed heeft op het geluk van de mens. Volgens de Stoïcijnen is de deugd het enige dat we nodig hebben om gelukkig te zijn. Dit werd gezien als het hoogste en onmisbare goed voor een goed leven.

In die zin ziet de stoïcijnse filosofie de deugden als de enige factor die van invloed is op het menselijk geluk. In principe zijn dat de deugden die geassocieerd worden met wijsheid, voorzichtigheid, rechtvaardigheid en moed. Afgezien daarvan is niets anders van belang voor geluk.

De aanname hierachter is dat we alleen controle hebben over onze eigen acties en gedachten. Toch hangt geluk af van onszelf en de keuzes die we maken. De meest verkieslijke keuze is om je deugdzaam te gedragen, omdat dit de manier is om volledig te leven.

Daarom beschouwen de Stoïcijnen de dood als iets dat buiten het individu en zijn of haar bewuste vermogens ligt. Dit betekent dat we er geen controle over hebben, zodat dit fundamentele menselijke feit noch goed noch slecht is.

De Stoïcijnen en de dood

De Stoïcijnse filosoof Epictetus stelt dat de angst voor de dood voortkomt uit een verkeerde voorstelling van de werkelijkheid. Hij beschouwt deze irrationele angst voor het einde van het leven als het product van persoonlijke meningen die we hebben over verschillende gebeurtenissen.

Epictetus geeft dus het individu zelf de schuld van deze onjuiste emoties, omdat ze van onszelf komen en van niemand anders. Als we geloven dat de dood verschrikkelijk is, zullen we elke keer dat we eraan denken lijden. Zo wekken we verkeerde gevoelens op over iets dat op zichzelf niet goed of slecht is, het is gewoon zo.

Deze interpretatie van de dood leidt ertoe dat we deze opvatten als een normale en natuurlijke gebeurtenis van het bestaan. Ieder mens wordt geboren, ontwikkelt zich en sterft.

Het is een onvermijdelijk feit waaraan we niet kunnen ontsnappen. Hoe eerder we dit accepteren, hoe eerder we ernaar kunnen streven een deugdzaam en gelukkig leven te leiden, in overeenstemming met de stoïcijnse filosofie.

Over goede en verkeerde gevoelens

Als de dood een onvermijdelijk feit is waar we geen invloed op hebben, waarom lijden we dan voor iets dat nog niet aan de deur van het leven heeft geklopt? Dit is waar Stoïcisme en memento mori verwant zijn, maar om dit te verklaren is het nodig om te begrijpen hoe deze filosofen gevoelens beschouwden.

In dit verband is een artikel gepubliceerd door het Tijdschrift van het Instituut vo or Filosofie (Spaanse link) dat er in de stoïcijnse filosofie twee soorten gevoelens zijn. Aan de ene kant hebben we de verkeerde gevoelens, aan de andere kant de juiste. De eerste worden geassocieerd met passies die aan elke rationele orde ontsnappen. De Stoïcijnen rekenden begeerte, angst en genot daartoe.

Aan de andere kant worden de juiste gevoelens gekenmerkt doordat ze kunnen worden gemeten. En deze hebben de voorkeur voor het stoïcisme. Maar of gevoelens nu goed of fout zijn, het is belangrijk om te benadrukken dat ze voortkomen uit een mentaal proces. Het probleem ligt in hoe individuen mentale voorstellingen interpreteren.

Juiste gevoelens ten opzichte van de dood

Stoïcijnen zijn van mening dat afgemeten gevoelens de voorkeur verdienen bij het interpreteren van de dood. In dit verband benadrukken ze er twee: wil en voorzichtigheid.

Wil is een bepaalde aanleg van de ziel die ervoor zorgt dat we verstandig handelen als we geconfronteerd worden met de tegenslagen in het leven. In die zin zullen we, als we oog in oog staan met de dood, er alles aan doen om die op afstand te houden, maar dan wel vanuit een bewuste en rationele houding.

Voorzichtigheid daarentegen brengt in ons een houding van beheerste zorg teweeg. Dat wil zeggen, het voorkomt dat we vervallen in verkeerde gevoelens zoals fatalisme, haat en wanhoop. Aan het eind van de dag zullen we weten dat we alle mogelijke voorzorgsmaatregelen hebben genomen om onze integriteit te waarborgen.

Verkeerde gevoelens in het aangezicht van de dood

Verlangen en vrees zijn twee emoties die volgens de stoïcijnse filosofie verkeerd zijn. Maar wat is hun relatie tot de dood? Verlangen interpreteert de dood als een echt kwaad en lokt zo gevoelens van pijn en verstoring uit.

Van daaruit kan de naderende komst van de dood in ons het verlangen opwekken om er vrij van te zijn. Maar hoe meer we ervan weg willen blijven, hoe meer we lijden, zelfs tot het punt dat we slechte beslissingen nemen en handelingen verrichten die ons wegleiden van de stoïcijnse deugd.

Angst daarentegen is een buitensporige angst die ons ertoe brengt op een gemene manier te handelen. Net als het gevoel van verlangen is angst een irrationele sensatie.

Seneca en het memento mori

Seneca stelt dat het leven een web is van onderling verbonden tijden. Ze leiden ons allemaal naar het enige zekere einde dat we hebben: de dood. Het is echter belangrijk hoe we onze geleefde tijd gebruiken.

Het heeft dus geen zin om als slaaf van het heden te leven als we ons niet bewust zijn van onze eigen eindigheid. Hierdoor kunnen we ons leven verspillen door niet authentiek te leven. Hetzelfde geldt als we het nu vergeten en alleen vanuit de herinnering leven.

Seneca herinnert ons er dus aan dat we maar kort leven en dat we daarom voor het leven moeten zorgen terwijl we het leven. Angst voor de dood is zinloos omdat die niet bestaat in het huidige moment. Voor deze stoïcijnse filosoof dient het memento mori ons om het beste uit het nu te halen, omdat het kort is en het niets ons elk moment op de hielen zit.

Marcus Aurelius en het politieke memento mori

Marcus Aurelius wordt beschouwd als een van de belangrijkste keizers die Rome ooit heeft gehad. Hij werd sterk beïnvloed door de stoïcijnse filosofie en ontwikkelde zelfs een eigen wereldbeeld dat hij in zijn heerschappij in de praktijk probeerde te brengen.

In deze zin stelt Marcus Aurelius dat de dood gewoon een ander moment is in het leven van een mens. Daarom heeft het geen zin om ertegen in opstand te komen, het is beter om het huidige moment te grijpen.

Zijn stoïcijnse opvatting over de dood was nuttig voor zijn politiek, want door de angst voor de dood uit te bannen en het memento mori in gedachten te houden, genereerde hij dappere soldaten die hun plicht zouden doen. Zelfs als dat betekende dat ze hun eigen leven in gevaar brachten.

Het belang van onthouden dat we zullen sterven

Vanuit stoïcijns perspectief is angst voor de dood irrationeel. Het is interessant om onszelf te herinneren aan dit aspect van ons leven, of het einde ervan om precies te zijn. Op deze manier kunnen we een soort introspectie doen en evalueren of we leven wat we echt willen leven.

Misschien helpt het in dit proces om onszelf de vraag te stellen: als ik wist dat mijn leven vandaag zou eindigen, zou ik dan tevreden zijn met het leven waarvan ik tot nu toe heb genoten? Het antwoord dat we geven zou ons eraan moeten herinneren dat we geen oneindige tijd op aarde hebben.

Zo nodigt de locution memento mori ons uit om het beste uit ons bestaan te halen. En niet alleen dat, maar ook om een leven te leiden dat goed geleefd wordt. Dat wil zeggen, dat verbonden is met goede waarden en deugden. Er is geen grotere voldoening dan je zo goed mogelijk te gedragen in zo’n chaotische wereld.