Liegen: is het (n)ooit behulpzaam?

Wanneer we onszelf afvragen of we graag liegen zeggen de meeste mensen: ‘nee, integendeel – bedrog, in welke vorm dan ook, vind ik verdraaid moeilijk te verdragen’. Over het algemeen beschouwen we het spreken van de waarheid als een morele kwestie: iets wat iedereen altijd en overal zou moeten doen. Gedrag dat tegen dit gebod ingaat, wordt a priori veroordeeld als slecht en laakbaar. Het interessante is dat we – tegelijkertijd – allemaal wel eens een leugentje vertellen. De spreekwoordelijke, eufemistische en o zo bekende ‘leugentjes om bestwil’, waarmee we de impliciete aanstootgevendheid van wat we eigenlijk tegen iemand zeggen schijnheilig verbloemen.

Wat zou er gebeuren als vanaf vandaag niemand nergens meer zou liegen? Stel, je ontmoet een nieuwe collega, en floept eruit: ‘Godallemachtig, wat bent gij lelijk’, of dat je baas je op kantoor verwelkomt met: ‘Wat ben je toch een idioot, bij de eerste de beste gelegenheid sta je op straat’. Of je nodigt iemand uit voor een etentje bij je thuis, en in plaats van je te bedanken voor de maaltijd, verzucht hij hardop ‘Nou, van je kookkunsten moet jij het duidelijk niet hebben. Zelden heb ik zo smakeloos gegeten’.

Zulke genadeloos geuite eerlijkheid staat veeleer te boek als stuitende onbeschoftheid. Dus, hoe nadrukkelijk we ook verklaren een hekel te hebben aan leugens, we dienen toch toe te geven dat de ongezouten waarheid ons dikwijls evenmin kan bekoren. Er voltrekken zich in onze individuele en maatschappelijke sociale context talloze scenario’s waarin liegen geen verraad is in ethische zin, maar eerder een manier om nodeloze, nakende conflictsituaties preventief onschadelijk te maken.

Is liegen – onder bepaalde omstandigheden – toegestaan?

Zoals in zowat al ons menselijke, al te menselijke doen en laten het geval is, gaat het uiteindelijk – in de kern – niet om de daad zelf, maar om diens achterliggende intentie. Sommige lieden scheppen schaamteloos op over hun absolute eerlijk- en openhartigheid, terwijl ze te pas en te onpas jan en alleman confronteren met hun ‘onontkoombare’ waarheid (dat wil zeggen: opinie). Is het echt hun bedoeling om dé (objectieve of consensuele) waarheid te vinden en verkondigen, of gebruiken ze dat op geniepig moralistische wijze om hun kwetsende oordelen ongecensureerd op te kunnen dringen aan iedereen die hen dwarszit, of tegen de haren instrijkt?

Soms liegen we omdat we – oprecht – het beste voor hebben met iemand, en diegene, vanuit liefde en goede zorgen, in bescherming willen nemen. Een verslaggever bijvoorbeeld, vertelde dat hij door de dokter apart werd genomen voor de uitslag van het laboratoriumonderzoek van zijn bejaarde, zieke moeder: ”het spijt me, het is alvleesklierkanker”. De zoon verzocht de arts met klem om vooral níet zijn moeder zelf in te lichten, aangezien ze een extreme tobster was, en die wetenschap haar enkel extra stress en (psychologische) ellende zou opleveren.

De medisch specialist hield – helaas –  koppig vast aan zijn professionele etiquette, en bracht de oude, fragiele vrouw het slechte nieuws. Binnen de kortste keren kreeg ze een zenuwinzinking, en stierf een week later zelfs aan de gevolgen van een hartaanval. De harde waarheid horen veroorzaakte zo’n acute en panische angst, zo’n intens lijden, dat het beter – en sowieso compassievoller – was geweest om deze broze, buitengewoon gevoelige dame haar diagnose te besparen.

Een leugen kan daarom louter op waarde geschat, of juist verketterd worden, door zowel alle motieven, als de bijbehorende praktische consequenties, helder in ogenschouw te nemen. Als het de bonafide intentie is om groter kwaad en onheil te voorkomen, dan hoeven we niet per se het morele mandaat – gij zult niet liegen – stringent te gehoorzamen. Dan valt het namelijk te verdedigen om voorrang te verlenen aan de, in vergelijking, voordeliger consequenties van ons handelen, in plaats van ons blind te staren op de regel an sich. Kortom: liegen is niet altijd verwerpelijk.

Liegen vanuit opportunisme

Als je daarentegen met voorbedachte rade liegt, puur om je egocentrische verlangens te bevredigen, je zin te forceren of ergens een slinks slaatje uit te slaan, dan is er iets heel anders aan de hand. De leugen wordt gewetenloos ingezet als manipulatiemiddel: de waarheid wordt verzwegen, vervalst of verwrongen, met als expliciet doel om de ander in je macht te krijgen, of hem (of haar) te misbruiken voor je eigen gewin.

Dit soort berekenende leugens baten alleen degene die ze meedogenloos uit de mouw schudt. In plaats van nutteloos lijden te vermijden, of de angel uit conflicten-in-de-dop te halen, is de hardvochtige leugen daar juist bij uitstek debet aan. Hetzelfde geldt – zij het misschien in iets mindere mate – wanneer je liegt uit angst om de naakte waarheid onder ogen te komen, of wanneer je ergens geen verantwoordelijkheid voor durft te nemen. Het maakt een moeilijke situatie namelijk niet langer houdbaar, noch draaglijk. Het is als een druppel gif in een glas water, die zich onherroepelijk in alle richtingen verspreidt.

Er bestaat ook een type leugen dat zelfs in therapeutische context veelvuldig voorkomt. Het zijn zinnetjes, of stopwoordjes, die mensen gebruiken om zichzelf gerust te stellen, en die ze – als ware het een vorm van hypnose (autosuggestie, is de technische term) – in hun gedachten blijven herhalen. Bijvoorbeeld: ‘Het gaat prima met me, en het zal alleen maar beter gaan’, terwijl de waarneembare feiten juist het tegenovergestelde doen vermoeden. Sommige reclamebureaus zijn verzot op deze strategie: ‘een tot duizendmaal toe gehoorde leugen, zal de of be-waarheid worden’.

Soms houden we onszelf (tijdelijk) voor de gek, om door een lastige periode te komen, of simpelweg omdat de waarheid te overweldigend lijkt. Het problematische aan dit proces is dat het zo’n automatisme kan worden, dat we ons er nauwelijks nog bewust van zijn, en we gewend raken aan, en verstrikt in, het web van zelfdeceptie.

Oftewel: onder bepaalde, specifieke omstandigheden kan liegen behulpzaam zijn, maar – over het geheel genomen – en bij de belangrijkste besognes, trekt waarheid aan het langste eind. En vergeet vooral niet dat liegen altijd een prijs heeft. Wie een slechte kok op het hart drukt dat zijn culinaire creaties overheerlijk zijn, zal die smakeloze hap letterlijk moeten blijven slikken. Een minder onschuldige leugen komt je wellicht nog veel duurder te staan, en kan zelfs het einde van je relatie inluiden.

Wat voor invloed hebben leugens op ons? 

We leven in een maatschappij waarin achter elke omstandigheid een dubbele betekenis schuilgaat. Waar we ons niet bewust van zijn, is de macht die leugens over ons lichaam hebben… Lees meer.