Kohlbergs Heinz dilemma: de evaluatie van moreel redeneren

Heb je wel eens gehoord van het Heinz dilemma? Het is een reflexief voorstel dat de psycholoog Lawrence Kohlberg gebruikte om onze ethische en morele ontwikkeling te evalueren.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 19 januari, 2023

Sommige mensen beweren dat we een tijd doormaken waarin onze ethiek en moraal op een keerpunt staan. Misschien komt het doordat het een tijd is die gedomineerd wordt door zoveel veranderingen, crises en uitdagingen dat veel van onze hoekstenen beginnen te falen. Eén ding is zeker: als het fout gaat, zijn we niet altijd in staat ons te verenigen voor het algemeen belang.

In feite is het in een steeds meer gepolariseerde samenleving uiterst moeilijk om tot afspraken te komen. Bovendien gaat de wereld steeds sneller. Het is echt moeilijk om even stil te staan en te beslissen waar we heen willen. Velen zeggen dat dit geen nieuw dilemma is en dat de mensheid zich altijd op dezelfde manier heeft gedragen in soortgelijke omstandigheden.

Zo gaf de psycholoog Lawrence Kohlberg (1927-1987), die gespecialiseerd was in moreel redeneren, een waarschuwing in dit verband. Volgens zijn studies doet slechts een klein percentage van de volwassenen het juiste omdat het moreel juist is.

De rest doet bij wijze van spreken alleen wat ethisch juist is als ze worden geobserveerd of onder druk worden gezet door derden. Als ze alleen zijn, doen ze wat hen ten goede komt.

Dit feit is enigszins vernietigend omdat we allemaal graag denken dat in ons innerlijk de basisregels van beschaving, ethiek, rechtvaardigheid en moreel besef zijn geprent. Maar blijkbaar zijn dit dimensies die niet iedereen van ons ontwikkelt. Om te beoordelen of mensen dit hoge punt van morele ontwikkeling hebben bereikt, stelde Kohlberg het beroemde morele dilemma van Heinz.

Het Heinz dilemma en morele toestanden

Een vraag die altijd van belang is geweest voor de vakgebieden psychologie en filosofie is hoe we ons gevoel voor ethiek en moraliteit ontwikkelen. Komen ze altijd voort uit opvoedkundige of familiale invloeden? Of speelt de maatschappij zelf een beslissende rol bij het begrijpen van wat goed en fout is? Het is een uitdagende vraag.

Jean Piaget was een van de eerste figuren die zich bezighield met morele ontwikkeling. Hij deed dat vanuit een cognitief perspectief. Later nam Lawrence Kohlberg, een jonge psycholoog met een doctoraat in de filosofie van Harvard University, het over. We zouden kunnen zeggen dat hij zijn hele carrière aan dat doel heeft gewijd, totdat hij zich, helaas, van het leven beroofde door een diepe depressie.

Zijn nalatenschap is vervat in werken als The Philosophy of Moral Development en Essays on Moral Development (1981). Het wordt vandaag de dag nog steeds bestudeerd en beoordeeld. Kohlbergs doel was niets anders dan het creëren van een rechtvaardiger samenleving door middel van onderwijs. Daartoe stelde hij een didactische aanpak voor, gebaseerd op de Socratische moraal.

Dialectiek en vragen stellen waren voor hem de basispijlers om bij kinderen een kritischer, reflectieve en opener levensvisie te bevorderen. Daarnaast stelde hij voor om voorstellen als het Heinz dilemma te gebruiken. Dit waren verhaaltjes die aanzetten tot analyse, vragen stellen en de verplichting om ons te positioneren vanuit een ethisch en moreel perspectief.

Heeft meneer Heinz het juiste gedaan?

“De vrouw van meneer Heinz is ernstig ziek: ze heeft een extreem agressieve kanker. Haar leven hangt aan een zijden draadje en er is maar één medicijn dat haar leven kan redden.”

Op een gegeven moment, en midden in de wanhoop, neemt meneer Heinz een beslissing. Het medicijn kost 2.000 dollar, dus zijn enige optie is het geld te lenen van zijn vriend en familieleden. Hij probeert het, maar krijgt slechts de helft, 1.000 dollar.

Ontredderd benadert hij het farmaceutische laboratorium dat het medicijn heeft ontworpen dat zijn geliefde vrouw zou kunnen redden. Hij legt hen zijn situatie uit en vraagt hen om, in het belang van de mensheid, het goedkoper te verkopen of hem toe te staan de rest van het geld later te betalen, wanneer hij het geld bij elkaar kan krijgen. Ze weigeren.

De apotheker vertelt hem dat ze de formule ontdekt hebben en dat het nu zijn doel is er rijk mee te worden. Meneer Heinz vertrekt zonder iets te zeggen, maar met een duidelijk plan in zijn hoofd. Hij zal later terugkomen en het medicijn stelen dat zijn vrouw kan redden”.

Vind je dat meneer Heinz zich goed heeft gedragen? Zo ja, waarom. probeer je redenering te ontwikkelen.

Antwoorden en beoordeling van het dilemma

Lawrence Kohlberg geloofde dat de morele ontwikkeling van een individu begint bij zijn cognitieve evolutie en bij de sociale ervaringen die hij heeft opgedaan. Zoals duidelijk is, gaan kinderen langzamer vooruit op basis van hun psychobiologische ontwikkeling en de situaties waaraan ze worden blootgesteld. Maar hoe zit het met volwassenen?

Kohlberg geloofde dat weinig meer dan 15 procent van de bevolking het laatste niveau van morele ontwikkeling bereikt, dat hij definieerde als het post-conventionele stadium. Weliswaar werd zijn theorie later bekritiseerd. Om die hogere staat te bereiken hebben we volgens hem echter een goede abstracte redenering nodig om tot solide waarden te komen.

Hoe beoordeelde je het beroemde Heinz dilemma? Volgens Kohlberg zijn er drie differnet niveaus van waaruit we het dilemma kunnen benaderen.

Preconventioneel niveau

Deze eerste fase van de morele ontwikkeling is gebaseerd op twee stadia. In de eerste is er blinde gehoorzaamheid aan de regels en angst voor straf. In de tweede fase richt het kind zich op het bevredigen van zijn individuele behoeften. De antwoorden die passen bij het Heinz dilemma in de preconventionele fase volgen inderdaad een duidelijk kinderlijk patroon:

• Hij moet het medicijn niet stelen. Het is verkeerd om dat te doen en hij zal naar de gevangenis gaan omdat hij de wet overtreedt.
• Hij moet de drug stelen omdat hij, als zijn vrouw sterft, alleen achterblijft.
• Hij moet het middel niet stelen omdat de gevangenis een vreselijke plaats is en hij zal lijden.

Conventioneel niveau

Dit is het niveau waar, volgens Kohlberg, de meesten van ons zich op bevinden. In deze fase van morele ontwikkeling accepteren we sociale regels op basis van de vraag of ze ons ethisch, logisch en eerlijk lijken.

Maar, en hier komt de nuance, in de conventionele fase waarderen we de regels op basis van hoe we zijn opgevoed en wat de maatschappij ons doorgeeft. We missen als het ware een zekere kritische en onafhankelijke visie.

De antwoorden die we geneigd zijn te geven zijn de volgende:

• Wat hij gedaan heeft is begrijpelijk en aanvaardbaar. Zijn vrouw zal gered worden. Hij zal echter naar de gevangenis moeten omdat hij een misdaad heeft begaan. Wie de wet overtreedt moet immers gestraft worden, anders zou het recht van de sterkste gelden.
• Wat hij heeft gedaan is begrijpelijk. Hij houdt van zijn vrouw en zou alles voor haar doen. Het is rechtmatig.

Het post-conventionele niveau

Het bereiken van dit hoge punt van morele ontwikkeling vereist een meer abstracte, kritische benadering. Daarbij vasthoudend aan onze eigen waarden, zonder externe of culturele conventies. Op dit punt begrijpen we dat een samenleving wetten moet hebben. We geloven echter dat men deze wetten moet aanpassen aan de werkelijke behoeften van mensen.

Dit houdt in dat de waarden die een individu verdedigt in veel gevallen niet altijd passen bij de rechtvaardigheid en morele principes die in zijn sociale omgeving zijn vastgelegd. In feite zijn de antwoorden die meestal gegeven worden, vanuit een post-conventioneel niveau, de volgende.

• Het heeft geen zin om respect voor eigendom voorrang te geven boven respect voor het leven zelf. We zouden allemaal moeten kunnen vechten om een superieure waarde te verdedigen die niet egoïstisch is.
• We hebben allemaal het recht om het leven te verdedigen buiten die wetten die voorrang geven aan het recht op economisch voordeel, zoals dat van farmaceutische bedrijven.

Concluderend kunnen we niet ontkennen dat het Heinz dilemma een interessante oefening is om gedurende hun hele leven aan kinderen voor te leggen. Hen laten nadenken en zichzelf projecteren in andermans situaties dwingt hen tot ethische en morele oordelen. Bovendien moedigt het hen aan empathie en kritisch denken te ontwikkelen. Het is de moeite waard om in gedachten te houden.