Het Ben Franklin-effect en cognitieve dissonantie

Dit fenomeen verwijst naar een cognitieve bias waarbij een positief zelfbeeld wordt gecreëerd bij mensen als je ze hebt geholpen.

Benjamin Franklin heeft ooit gezegd “een vader is een schat, een broer is een troost, een vriend is beide.” Het is dus begrijpelijk dat we extra inspanning leveren om ervoor te zorgen dat onze vrienden ons leuk vinden. Maar waarom doen we zo vaak ons best zodat mensen die wij niet aardig vinden, ons leuk vinden? En waarom noemt men dit vreemde fenomeen het Ben Franklin-effect?

Het antwoord komt uit een nogal erg zonderling verhaal. En we moeten het jou vertellen. Dit verhaal is gebaseerd op iets dat we elke dag doen maar meestal onbewust. Het is iets wat onze hersenen doen om een ongemakkelijk gevoel te laten ophouden. We ervaren dit wanneer er sprake is van een contrast of tegenstrijdigheid tussen wat we denken en wat we voelen. Laten we het nu eens bekijken!

Wat is de oorsprong van het Ben Franklin-effect?

De oorsprong van het Ben Franklin-effect is nogal vreemd. Iedereen weet dat Ben Franklin, de uitvinder van de bliksemafleider, de stichter was van de Verenigde Staten van Amerika. Maar hij had in de wetgevende macht nogal een tegenstander. Zijn enorme vijand zag er helemaal geen probleem in om uitdrukking te geven aan zijn bezwaren tegen de politieke agenda van de wetenschapper, zowel op openbaar vlak als privé.

Ook Franklin merkte deze opmerkelijke vijandigheid. Hij maakte er zich eigenlijk ernstige zorgen over. Maar zijn manier om het op te lossen was ongewoon. De eerste gedachte van Franklin was geniaal: hij vroeg hem om een gunst. Hij wist dat hij te maken had met een erg ontwikkeld individu. Hij vroeg hem dus een erg zeldzaam boek uit zijn private bibliotheek. Maar eigenlijk interesseerde het boek Franklin niet.

De vijand voelde zich zeer vereerd en gevleid met dit verzoek. Hij aarzelde dus niet om het hem te geven. Op deze manier versloeg Franklin zijn vijand. Hij nam de eerste stap naar een vertrouwensband die een levenslange vriendschap werd.

Wat zit er achter het Ben Franklin-effect?

Het maakt niet uit of het verhaal al dan niet waar is. Maar het Ben Franklin-effect heeft een diepgaande psychologische grondslag. Deze erg menselijke behoefte om te plezieren is eigenlijk gebaseerd op cognitieve dissonantie. Het ontspringt met andere woorden uit ons verlangen om in de eerste plaats dit soort dissonantie te vermijden.

Wat Franklin met zijn verzoek bereikt, is dat hij voor zijn vijand een tegenstrijdigheid schept. Aan de ene kant zijn ze intense politieke rivalen. Maar aan de andere kant vraagt hij hem een gunst. De situatie op zich is niet tegenstrijdig. De kans is echter dat de vijand van Franklin er een vorm van tegenstrijdigheid in zag. Deze contradictie was een gevoel van slechte wil die tegenover een vriendelijke daad gesteld werd.

Wanneer we een tegenstrijdigheid als deze waarnemen dan creëert dit vaak een onbehaaglijk gevoel. Dit zorgt er dan voor dat een persoon zijn manier van denken aanpast. En dit is precies wat de vijand van Franklin deed. Waarschijnlijk deed hij het ook omdat zijn gedrag (het boek lenen) sociaal en persoonlijk wenselijker was dan puur politieke vijandigheid.

De vijand van Franklin moest dus de manier waarop hij Franklin bekeek enigszins veranderen. Dat was nodig als hij zijn eigen gulheid wou rechtvaardigen. Dit nieuwe perspectief heeft ook zeker geholpen om een vriendschap op te starten die alleen maar steeds sterker zou worden.

Proberen onze hersenen te verantwoorden wat niet te rechtvaardigen is?

Het lijkt alsof onze hersenen onze daden proberen te rechtvaardigen. Ze doen dit te doen door te proberen het beeld dat we van onszelf hebben niet te beschadigen. Dat is de reden dat cognitieve dissonantie optreedt. We proberen hieraan een eind te maken.

Een voorbeeld. Stel dat er sprake is van een militair conflict waarvan we weten dat het niet te rechtvaardigen is. Als we dan toch blijven deelnemen (ook al is het maar alleen door niets te zeggen), dan zal onze geest op zoek gaan naar redenen om ons standpunt te verantwoorden. Deze redenen kunnen gaan van iets over vrijheid tot vaderlandsliefde of zelfs religie.

Zoals je kan zien, is cognitieve dissonantie een normaal deel van ons leven. Op persoonlijk en professioneel vlak hebben we vaak het gevoel dat we daden waarmee we eigenlijk niet akkoord zijn, moeten rechtvaardigen.

Je zal je waarschijnlijk al in situaties bevonden hebben dat je moest werken met mensen die je niet leuk vond. Of je zat er aan vast om mensen te helpen die je niet aardig vond. In om het even welke situatie zal je geest dan mechanismen opstarten om je daden te verklaren en te verantwoorden. De kans is dus groter dat je een betere mening over een persoon zal hebben, nadat je die persoon een gunst bewezen hebt.

De manier waarop onze geest werkt is erg vreemd. Het probeert ons zelfbeeld en de verbinding tussen onze gedachten en onze daden te beschermen door onze meningen te wijzigen. En het fenomeen houdt hier niet op. Want zodra de verantwoording of de nieuwe mening optreedt, zullen we gevoeliger zijn voor elk klein stukje informatie dat het ondersteunt. We zullen ook sceptischer staan tegenover alle informatie die het tegenspreekt.