Een aanwezigheid voelen: is er iemand bij ons?

Het gevoel van aanwezigheid is iets dat je waarschijnlijk al eerder hebt gevoeld: een zuchtje wind in je nek, een persoon achter je... maar je draait je om en er is niemand. Dat is waar het om gaat.

Heb jij wel eens het gevoel gehad dat er iemand bij je in de kamer was? De drang gevoeld om om je heen te kijken, terwijl je helemaal alleen was? Dan ben je niet de enige. Sterker nog, het fenomeen van een aanwezigheid voelen komt vaker voor dan we denken. En dit maakt het niet minder eng…

Het fenomeen waar we het over hebben is voor veel mensen iets heel echts. Degenen die het ervaren, hebben het gevoel dat er iemand bij ze in de buurt is, ook al kunnen ze het wezen niet zien.

Ze hebben het sterke gevoel dat ze niet alleen zijn, ook al is er niemand om ze heen. Ze zijn ook niet in staat om duidelijk een stimulus te identificeren die de sensatie kan ondersteunen. Zoals een stem, muziek of een ander soortgelijk teken.

Staat er echt een geest naast je?

Wetenschappers hebben geprobeerd dit fenomeen op een rationele en wetenschappelijke manier te verklaren. Om dit te doen, werd er een experiment uitgevoerd waarin sommige mensen deze ervaring konden ‘voelen’.

De wetenschappers rekruteerden 48 gezonde vrijwilligers die nog nooit eerder een aanwezigheid hadden gevoeld. Ze deden dit met het doel bepaalde neurale signalen in specifieke delen van de hersenen te veranderen.

Met hun ogen geblinddoekt, moesten de vrijwilligers handmatig een robot bedienen. Tegelijkertijd stond er een robot achter hen die dezelfde bewegingen uitvoerde als de robot die zij bedienden.

Ze moesten een hendel voor zich uit duwen, waardoor de robot die achter hen stond hen in de rug zou porren. Het verrassende was dat wanneer de bewegingen op hetzelfde moment plaatsvonden, de individuen het weliswaar enigszins griezelig vonden, maar niet bepaald ongewoon.

In de tweede fase van het experiment werd de beweging echter vertraagd. Hierdoor duurde het ongeveer een halve seconde na het vooruitduwen van de hendel voordat de deelnemers de por in de rug voelden. Deze vertraging veroorzaakte een intense angst bij de proefpersonen.

Een derde van hen verklaarde het gevoel te ervaren alsof er iemand bij ze in de kamer was. Sommigen werden zelfs zo bang dat ze vroegen om de blinddoek te laten verwijderen en het experiment te beëindigen.

Ditzelfde team van onderzoekers voerde een hersenscan uit bij twaalf personen met neurologische problemen die wel al eerder een aanwezigheid hadden gevoeld. Het doel was om te bepalen in welk deel van de hersenen dit fenomeen ontstaat. Het experiment bevestigde dat dit de hersendelen zijn die betrekking hebben op zelfbewustzijn, beweging en de ruimtelijke positionering van het eigen lichaam.

Een aanwezigheid voelen ontstaat in de hersenen

De resultaten van de eerdere onderzoeken verduidelijken het gegeven dat de bewegingen van de robot tijdelijk onze hersenfunctie veranderden. Wat er dan ook eigenlijk gebeurde toen de individuen de aanwezigheid van een geest voelden, was dat de hersenen verward waren. De hersenen berekenden de positie van het lichaam verkeerd en identificeerden het als behorend tot een ander wezen.

Wanneer de hersenen een vorm van neurologische afwijking vertonen, of wanneer ze worden gestimuleerd door een robot, kunnen ze een tweede representatie van het eigen lichaam creëren. Dit wordt opgevat als een vreemde aanwezigheid door het individu. Deze aanwezigheid voert dezelfde bewegingen uit als het individu en behoudt dezelfde positie.

De psychologie van de verbeelding

De psychopathologie van verbeelding en perceptie vormt een centraal thema voor elk psychopathologisch onderzoek. Sterker nog, psychologisch onderzoek heeft plaatsgemaakt voor een groot aantal verklarende theorieën over perceptie en verbeelding. Niettemin verschillen deze theorieën in veel opzichten van elkaar.

Hoop is een duidelijk voorbeeld dat perceptie niet ‘objectief’ wordt bepaald. Perceptie wordt niet alleen beïnvloed door de fysieke eigenschappen van de stimulus die we waarnemen. In het proces van waarnemen, moet het lichaam reageren op stimuli op basis van diens aanleg, verwachtingen en eerdere ervaringen.

We kunnen dan ook zeggen dat ons waarnemingsproces niet alleen wordt geleid door gegevens, maar ook door onze ideeën, oordelen en concepten. Als we bijvoorbeeld in geesten geloven, omdat we weleens een aanwezigheid voelen, zullen we echt geloven dat er naast ons een geest is verschenen.

Maar hoe weten we of bepaalde gebeurtenissen ook daadwerkelijk plaatsvinden? Zoals Helmohltz meer dan een eeuw geleden opmerkte, zou het niet zo voor de hand liggend moeten zijn dat een voorwerp rood, groen, koud of heet is. Deze gewaarwordingen behoren tenslotte tot ons zenuwstelsel en niet tot het object zelf.

Het vreemde is dus dat we objecten ‘extern’ waarnemen. Maar het proces, dat onze directe ervaring is, vindt ‘intern’ plaats. Andere soorten ervaringen, zoals dromen, verbeelding of gedachten, worden echter ‘intern’ ervaren.

Het is belangrijk om te onthouden dat ons oordeel en onze perceptie interveniëren wanneer we iets waarnemen. Dit betekent dat waarneembare onnauwkeurigheden en bedrog of fouten van de zintuigen even normaal zijn als nauwkeurigheden. Of in ieder geval even waarschijnlijk. (Slade en Bentall, 1988).

Een aanwezigheid voelen is een perceptuele vervorming

Waarnemings- en verbeeldingsstoornissen worden meestal ingedeeld in twee groepen: perceptuele vervormingen en perceptuele misleiding. Perceptuele vervormingen zijn alleen mogelijk via de zintuigen. Deze vervormingen worden geproduceerd wanneer een stimulus die buiten onszelf bestaat anders wordt waargenomen dan verwacht.

Bovendien zijn deze perceptieve vervormingen in veel gevallen het gevolg van organische aandoeningen. Deze aandoeningen zijn meestal van voorbijgaande aard en kunnen de ontvangst van prikkels door de zintuigen beïnvloeden, evenals de interpretatie die door de hersenen wordt uitgevoerd.

In het geval van misleiding wordt een nieuwe waarnemingservaring geproduceerd die niet gebaseerd is op stimuli die daadwerkelijk buiten de persoon bestaan. Dit is bijvoorbeeld het geval bij hallucinaties.

Bovendien gaat deze opmerkzame ervaring gepaard met de ‘normale’ perceptie van de persoon. Tot slot gaat de perceptie door ondanks het feit dat de stimulus die de eerste waarneming produceerde niet langer fysiek aanwezig is.

Hoe wordt een aanwezigheid voelen geclassificeerd? Als je uitgaat van de afgelopen paragrafen, kan het voelen van een aanwezigheid vallen onder perceptuele vervormingen die we op de volgende manier kunnen classificeren:

• Hyperesthesieën versus hypo-esthesieën – afwijkingen in de perceptie van intensiteit (bijvoorbeeld de intensiteit van pijn).
• Afwijkingen in de perceptie van kwaliteit.
• Metamorfopsieën – afwijkingen in de perceptie van grootte en/of vorm.
• Afwijkingen in perceptuele integratie.
• Illusies – hier vinden we het gevoel een aanwezigheid te voelen en pareidolia. Pareidolia verwijst naar het psychologische verschijnsel van het zien van beelden, figuren en gezichten, zoals een gezicht in een wolk. Je neemt bekende vormen waar die er niet zijn, iets wat kinderen vaak doen als spelletje.

Als ik de aanwezigheid van een geest voel, heb ik dan een illusie?

Inderdaad, volgens onderzoekers en op basis van bovenstaande classificatie, lijkt het er wel op. Een illusie is een waarneembare vervorming in die zin dat het een verkeerde perceptie is van een concreet object. Het dagelijkse leven biedt ons een overvloed aan voorbeelden van illusoire ervaringen.

Hoe vaak heb je niet gedacht dat je een vriend zag waar je op zat te wachten, maar was het hem niet? Wie heeft er nu geen stappen achter zich gehoord terwijl hij door een donkere verlaten steeg liep? Wie heeft er nu niet wel eens een aanwezigheid (zij het een geest of niet) gevoeld terwijl er eigenlijk niemand anders in de kamer was?

Als je wel eens een aanwezigheid gevoeld hebt, hoef je je geen zorgen te maken. Een aanwezigheid voelen is geen teken dat je gek wordt. Dit fenomeen kan optreden tijdens bepaalde cruciale gebeurtenissen, zoals extreme uitputting of extreme eenzaamheid.

Een aanwezigheid voelen wordt echter ook geassocieerd met bepaalde specifieke toestanden. Bijvoorbeeld angst en pathologische angst, schizofrenie, hysterie en organische psychische stoornissen. In dit geval raden we aan om de hulp in te roepen van een professional. Deze kan jouw geval nader beoordelen.