Executieve disfunctie en de gevolgen ervan

Als je moeite hebt met organiseren, plannen of je inspanningen richten op het bereiken van je doelen, heb je misschien last van executieve disfunctie. Ontdek hier de effecten ervan.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Elena Sanz.

Laatste update: 27 maart, 2023

Denk aan alles wat je overdag doet: praten met je partner, een recept volgen, een werkproject uitvoeren, een boek lezen, naar je medische afspraken gaan…. Al deze dagelijkse handelingen, voor jou zo vanzelfsprekend, kunnen een echte uitdaging zijn voor mensen met executieve disfunctie.

Dat komt omdat hun vermogen om te organiseren, te plannen en hun aandacht of wil te reguleren is verslechterd. Dit legt hen een belangrijke beperking op, samen met een verlies aan autonomie.

Misschien heb je nog nooit van deze term gehoord, maar het komt vaker voor dan je denkt. Het kan voorkomen bij kinderen, volwassenen en ouderen en beïnvloedt cognitie, emoties en gedrag. Het heeft dan ook ernstige gevolgen.

Een tekort aan executieve functie belemmert het vermogen om emoties te reguleren, doelen te stellen, autonoom te sturen en te functioneren in de omgeving.

Executieve functie

Executieve functie kun je opvatten als het commandocentrum van de hersenen. Het is als een directeur die de leiding heeft over de verschillende functies en ze coördineert om aanleiding te geven tot complex gedrag.

Het beantwoordt vragen als Wat wil ik doen? Hoe kan ik het doen? Wanneer? Welke stappen moet ik volgen? Hoe verloopt het proces? In feite is het een organiserende component die ten grondslag ligt aan alle cognitieve activiteiten.

In werkelijkheid heeft de executieve functie betrekking op verschillende functies van groot belang (Spaanse link).  Denk hierbij onder andere aan:

• Het initiatief, de wil en de vastberadenheid om taken te initiëren en tot het einde vol te houden.
• Planning en organisatie.
• Het vermogen om de aandacht te reguleren, zich te concentreren en een goed werkgeheugen te behouden tijdens het uitvoeren van een taak.
• Het vermogen om het proces te controleren en elementen die het bereiken van het doel in de weg staan op te sporen en te elimineren.
• De flexibiliteit om te reageren op veranderende omgevingseisen. Bovendien het vermogen om correcties aan te brengen.
• Het vermogen om de wensen, gedachten en behoeften van anderen te identificeren.

Executieve disfunctie impliceert een tekort in deze capaciteiten voor organisatie, coördinatie en controle.

De manifestatie van executieve disfunctie

Mensen met executieve disfunctie kunnen moeite hebben met het uitvoeren van meerdere activiteiten in hun dagelijks leven. Bijvoorbeeld:

• Ze ervaren moeite met het initiëren van taken en projecten.
• Het ontbreekt hen aan motivatie. Bovendien kunnen ze zich apathisch en emotioneel onverschillig voelen.
• Ze vergeten waar ze mee bezig zijn en laten taken onvoltooid.
• Ze stellen uit en hebben de neiging om alles voor later te laten liggen.
• Daarnaast kunnen ze moeilijk hun prioriteiten ordenen en hun tijd indelen.
• Ze zijn niet in staat de aandacht te verleggen als dat nodig is. In feite volharden ze in eerdere taken of patronen.
• Ze vinden het moeilijk om opdrachten of instructies op te volgen.
• Ze hebben grote moeite hun impulsen onder controle te houden. Bovendien zijn ze niet in staat de gevolgen van hun acties te voorzien.
• Ze vinden het een uitdaging om het gedrag, de gedachten en de emoties van anderen te begrijpen.
• Ze vinden het moeilijk om beslissingen te nemen. Ook kunnen ze niet kiezen tussen verschillende opties of manieren om op een situatie te reageren.
• Ze hebben weinig weerstand tegen afleiding en inmenging.

Oorzaken van executieve disfunctie

Executieve disfunctie is geen stoornis op zich, maar een tekort dat in verschillende omstandigheden kan voorkomen. Op neurobiologisch niveau wordt executieve functie direct in verband gebracht met de prefrontale cortex.

Dit hersengebied ontwikkelt zich vooral tijdens de kindertijd en de adolescentie. Het is inderdaad in deze stadia dat minderjarigen vooruitgang boeken en deze vaardigheden perfectioneren.

Er zijn echter verschillende aandoeningen die dit kunnen verhinderen. Zo komt executieve disfunctie typisch voor bij aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit (ADHD). Het kan ook voorkomen bij autismespectrumstoornis (ASS) (Spaanse link) en andere neurologische ontwikkelingsstoornissen.

Bij ADHD verklaart het de moeilijkheden in verband met aandacht en impulscontrole. Bij ASS verklaart het het gebrek aan empathie, stereotype gedrag en beperkte interesses.

Dit executieve tekort kan ook optreden als onderdeel van een angststoornis, depressie en andere psychiatrische aandoeningen. Het is vooral relevant bij Alzheimer en andere soorten dementie en brengt de autonomie en veiligheid van ouderen in gevaar. Anderzijds kan het ook ontstaan als gevolg van hersenschade door trauma of andere verwondingen.

Wat kan er aan gedaan worden?

Er zijn verschillende interventies en strategieën om de gevolgen van executieve disfunctie te verlichten en de kwaliteit van leven van de patiënt te verhogen. De gebruikte opties hangen af van het specifieke geval en van de oorzaak van de stoornis. Ongeacht deze variabelen is het doel in alle gevallen de veranderde functies te herstellen en externe aanpassingen door te voeren.

De aangetaste gebieden moeten worden geïdentificeerd, evenals de geconserveerde gebieden en de sterke punten van het individu en zijn omgeving. Van daaruit kunnen richtlijnen worden toegepast. Deze omvatten de bevordering van gezonde leefgewoonten, bezigheidstherapie en richtlijnen voor patiëntenoriëntatie.

Voor de lijder kan het heel nuttig zijn om zijn executieve disfunctie te begrijpen en elementen als agenda’s, planners, herinneringen en organisatie- en zelfmotiveringsstrategieën te leren gebruiken. Dat gezegd hebbende, is het het beste om advies te vragen aan een professional. Die kan een diagnose stellen van het tekort en een individueel behandelplan ontwerpen.