De observatiemethode

Observatie is een van de belangrijkste elementen van de wetenschappelijke methode. Het maakt het verkrijgen van waardevolle informatie over het object van studie mogelijk. We kijken naar de methode die op dit proces is gebaseerd: de observatiemethode.

De observatiemethode, zoals de naam al doet vermoeden, wordt geassocieerd met observatie. Dit is niets meer dan het actief inwinnen van informatie over een fenomeen. Observeren is het zorgvuldig waarnemen van een object, een handeling waarbij de onderzoeker ook weet wat hij wil analyseren en waarom (Díaz, 2011).

Observatie wordt gevormd als een proces waarvan de belangrijkste functie het verzamelen van informatie is. De verzameling impliceert een codeeractiviteit.

Dit betekent dat de geselecteerde ruwe informatie wordt vertaald door middel van een code die moet worden verzonden (Fabbri, 1998). Observatie is niet alleen een perceptueel proces dat gewaarwordingen bewust maakt, het is ook een organiserend proces.

Als wetenschappelijke methode wordt observatie gekenmerkt door:

• Een onderzoeksdoel dienen.
• Wordt systematisch gepland.
• Gecontroleerd zijn en gerelateerd zijn aan meer algemene stellingen.
• Onder voorbehoud van validiteits- en betrouwbaarheidscontroles.

De observatiemethode

De observatiemethode is een wetenschappelijke procedure. Daarbij onthuld men het optreden van waarneembaar gedrag. Deze gedragingen worden georganiseerd en geanalyseerd (zowel kwalitatief als kwantitatief), door het gebruik van instrumenten en parameters die het mogelijk maken om de onderlinge relaties te detecteren. (Anguera, 2003).

Deze methode stelt hypothesen tegenover elkaar, repliceert verkregen resultaten en draagt bij aan de theoretische ontwikkeling van het disciplinaire veld waartoe het is beperkt. Bovendien helpt het de onderzoeker om de variabelen tijdens een onderzoeksproces bij te houden (Anguera en Hernández, 2014).

Bij deze methode is er geen manipulatie van gedrag zoals bij experimentele of quasi-experimentele onderzoeksontwerpen (Spaanse link). Er is echter controle over mogelijke externe variabelen die de gegevens kunnen beïnvloeden of vervormen. Met deze controle is het de bedoeling dat de onafhankelijke variabelen de enige zijn die verantwoordelijk zijn voor de effecten op de afhankelijke variabelen.

Fasen van de observatiemethode

Vervolgens bespreken we de acht fasen van de observatiemethode zoals voorgesteld door Anguera (2003).

1) Verkennende fase

In deze fase is het doel om het object van studie te specificeren, de reactiviteit van het waargenomen onderwerp te verminderen of te elimineren, het trainingsniveau van de waarnemer te verhogen en informatie te verzamelen. Tijdens deze fase dient men gedetailleerde kennis en vertrouwdheid met de waarnemingssituatie te verwerven.

2) Voorafgaande beschikking

In deze fase van de observatiemethode moet men met de volgende aspecten rekening houden. Ze zijn bedoeld om de procedure te vergemakkelijken en fouten te voorkomen:

• Onderhoud van de inter-sessie constantheid. Om maximale gelijkheid tussen de verschillende observatiesessies te garanderen.
• Handhaving van de continuïteit van de sessies. Men moet er ook voor zorgen dat de sessie niet wordt onderbroken door een onverwachte gebeurtenis die een onderbreking van de activiteit veroorzaakt.
• Behandeling van tijdelijke storingen. Het garanderen van de oplossing van situaties die het observatieproces onderbreken.
• tijdschema. Men moet de voorbereiding van een plan of agenda met betrekking tot de opeenvolging van activiteiten die tijdens het observatieproces uitvoeren.
• Identificatie van de observatiesessie. Om informatie op te nemen met betrekking tot de fysieke omgeving, de uit te voeren activiteit (bijvoorbeeld een verhaal in scène zetten, prosociale episodes, het leren van nieuw gedrag, enz.), het sociale niveau van de geobserveerde onderwerpen, informatie van institutionele aard en organisatorische (duur van de activiteiten in hun gebruikelijke context).

3) Observationeel bemonsteringsplan

In deze fase is het noodzakelijk om te plannen wanneer men de waarnemingen zal doen om het bijbehorende resultaat te verkrijgen. De optimale situatie zou namelijk die van een continu resultaat zijn. Dat is gelijk aan de totaliteit van de werkelijkheid die men moet bestuderen.

Enkele elementen om rekening mee te houden zijn de observatieperiode, de frequentie van de sessies, het minimum aantal sessies en de criteria voor het starten en beëindigen van de sessies.

4) Voorbereiding van het instrument

Deze fase bestaat uit het creëren van een instrument om de verzamelde informatie vast te leggen. Twee voorbeelden zijn het categoriesysteem (Engelse link) en het veldformaat. Het categoriesysteem is van hogere rang, terwijl de veldformaten flexibeler en geschikter zijn in complexe empirische situaties.

5) Registratie en encryptie

In deze fase van de observatiemethode verzamelt men de gegevens uit de werkelijkheid. Vervolgens vertaalt men deze naar een specifiek medium. De transcriptie van de gegevens moet men door middel van een beschrijvend record uitvoeren. Het wordt namelijk opgesplitst in gedragseenheden om een semi-gesystematiseerd record te krijgen. Later zal het resultaat geleidelijk worden gesystematiseerd.

6) Krijg parameters

In deze fase legt men de volgende parameters vast:

• Frequentie. Het aantal acties of optredens van het waargenomen gedrag.
• Volgorde. De volgorde van de verschillende gedragingen.
• Duur. Het tijdstip van optreden van het gedrag.
• Latentie. De tijd die verstrijkt tussen de presentatie van een stimulus en het verschijnen van het gedrag.

7) Gegevenskwaliteitscontrole

Nadat de gegevens zijn verzameld, moet men de kwaliteit van de gegevens garanderen. De meest elementaire van de controle-eisen is de betrouwbaarheid van het waarnemingsrecord. Ook moet men de geldigheid waarborgen. Met andere woorden, wat men wilde en moest meten, is gemeten.

8) Gegevensanalyse

De laatste fase van de observatiemethode is de analyse van de gegevens. Hieruit zal men de resultaten verkrijgen. Deze bevindingen moeten logisch verband houden met de doelstellingen die aan het begin van het onderzoek zijn gesteld en met de literatuur over soortgelijke kwesties.

Voordelen en beperkingen van de observatiemethode

Ten slotte zullen we enkele voordelen en beperkingen van de observatiemethode bespreken.

Voordelen

• Het is mogelijk om de informatie te verkrijgen zoals het gebeurt.
• Het maakt het leren en bestuderen van vele vormen van gedrag mogelijk.
• Het helpt proefpersonen die geen mondelinge rapporten kunnen overleggen. Bijvoorbeeld baby’s, dieren, enz.
• Men kan dit gebruiken in gevallen waarin er weerstand is tegen het onderzoek door de proefpersonen.

Beperkingen

• Mogelijkheid van zowel buitenlandse als verborgen factoren die interfereren.
• De praktische mogelijkheid om de observatietechnieken toe te passen is beperkt door de duur van de evenementen.
• Niet alle waargenomen gegevens kan men kwantificeren, hoewel dit meestal wel kan.

Kortom, de observatiemethode is niet gebaseerd op een gewone en eenvoudige observatie. In feite is het een complexe en wetenschappelijke observatie die objectieve, valide en ook betrouwbare kennis tracht te verschaffen.

Door de rigoureuze en systematische toepassing ervan kan een onderzoeker de realiteit begrijpen die hij wil bestuderen en daarnaast  relevante informatie verzamelen om de doelstellingen van zijn onderzoek te bereiken.