De Semmelweis-reflex, een voorouderlijk vooroordeel

Ken jij iemand die weigert iets te geloven als het tegen zijn overtuigingen of de sociale gevestigde orde ingaat? Dit is een veel voorkomende cognitieve bias die de meest onbuigzame geesten definieert en die door de geschiedenis heen ernstige gevolgen heeft gehad.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 06 juli, 2025

Eeuwenlang heeft wetenschappelijke vooruitgang moeten vechten tegen vuur en onwetendheid. We kunnen het bijvoorbeeld hebben over Giordano Bruno. Deze Dominicaanse broeder was een briljant astronoom die het Copernicaanse model durfde te verdedigen.

In de 16e eeuw aarzelde hij niet om te beweren dat de zon een ster was waar andere planeten, zoals de aarde, omheen draaiden. Hij beweerde dat er miljoenen andere werelden in het heelal moesten zijn en dat er in al die uitgestrektheid meer vormen van leven zouden zijn. Deze ideeën werden beschouwd als een enorme ketterij en de Romeinse astronoom werd op de brandstapel gegooid.

Hetzelfde lot trof de wetenschapper Servetus, nadat hij zijn theorie over de longcirculatie had verdedigd. Onze geschiedenis is geschreven door talloze grote ontdekkingen die werden genegeerd en zelfs met de dood werden bestraft.

Deze neiging om nieuwe perspectieven af te wijzen omdat ze in tegenspraak zijn met gevestigde overtuigingen definieert wat we kennen als de Semmelweis-reflex. Het is een psychologische realiteit die noch de tijd, noch de moderne tijd uit onze gedachten heeft kunnen bannen.

Pas op voor de Semmelweis-reflex!

De Semmelweis-reflex vindt zijn oorsprong in een andere tragische figuur in de geschiedenis van de wetenschap. Ignaz Semmelweis was een Hongaarse arts die in 1847 een beslissende ontdekking deed. Het wassen van de handen met een chlooroplossing verminderde het sterftecijfer door kraamvrouwenkoorts aanzienlijk.

Zoiets simpels voorkwam dat zowel zwangere vrouwen als pasgeboren baby’s stierven. Tegenwoordig kennen we Dr. Semmelweis als de redder van moeders, maar in zijn tijd werd hij verbannen. Hij werd bestempeld als charlatan en belachelijk gemaakt.

Zijn collega’s namen het erg slecht op dat zij verantwoordelijk werden geacht voor de dood van zoveel vrouwen en hun kinderen. Hoe konden ze accepteren dat iets als het niet wassen van de handen de oorzaak was van zoveel sterfgevallen in ziekenhuizen?

De afloop van dit verhaal bereikte een afschuwelijk drama. De dokter werd ontslagen, raakte in een depressie en raakte aan de drank.

Door de minachting van zijn eigen medische gemeenschap belandde hij in een psychiatrisch ziekenhuis, waar hij twee weken na opname op 47-jarige leeftijd overleed. Niemand geloofde hem en zijn levensverhaal volgt nu wat we kennen als de Semmelweis-reflex..

Een redeneerfout die vooruitgang in de weg staat

De Semmelweis-reflex definieert de bijna instinctieve afwijzing die we voelen wanneer we worden blootgesteld aan informatie die onze overtuigingen tegenspreekt. Wanneer we nieuwe paradigma’s lezen of uitgelegd krijgen die de wetenschappelijke schema’s die we vandaag de dag als vanzelfsprekend beschouwen in twijfel trekken, is het eerste wat we voelen afkeer.

Onderzoek (Engelse link) van Vipin K. Gupta wijst er bijvoorbeeld op dat dit een eeuwenoud vooroordeel is, een redeneerfout die al lang in de menselijke geest is ingebakken. We houden allemaal liever vast aan bestaande overtuigingen en theorieën en houden er niet van als nieuwe stromingen of ideeën in tegenspraak zijn met wat we altijd als vanzelfsprekend hebben beschouwd.

Als we echter naar ons verleden kijken, zien we dat elke wetenschappelijke vooruitgang te kampen heeft gehad met scepsis. Het overkwam Albert Einstein met zijn relativiteitstheorie en zelfs Steve Jobs toen hij Apple creëerde. Zijn ideeën en doorbraken waren onderhevig aan kritiek en talloze twijfels. Tegenwoordig trekt niemand die revolutionaire ideeën meer in twijfel.

Een psychologisch fenomeen van onbuigzame geesten

Velen zullen denken dat de Semmelweis-reflex zijn bestaansrecht en doel heeft. Wat als iemand bijvoorbeeld het mechanisme voor tijdreizen zou ontdekken? Wat als er een medicijn zou worden ontwikkeld dat veroudering tegengaat?

Scepsis is een normale en wenselijke reactie wanneer we worden geconfronteerd met nieuwe en tegenstrijdige informatie. We moeten allemaal flexibel, open en kritisch denken ontwikkelen. Daarmee kunnen we de gegevens die we ontvangen analyseren, tegen elkaar afzetten en ons er een mening over vormen.

Het probleem met de Semmelweis-reflex is echter dat we een nieuw paradigma niet analyseren, maar fundamenteel afwijzen. Het is een psychologisch fenomeen dat elke nieuwe stroming die een bedreiging vormt voor overtuigingen die geworteld zijn in een mentale benadering negeert, blokkeert en bestraft.

Hoe kunnen we onszelf beschermen tegen deze reflex?

Er is één aspect dat veel onderzoekers betreuren. Een zeer groot deel van de wetenschappelijke studies wordt afgewezen en niet gepubliceerd omdat wat ze voorstellen tegen bepaalde ideologieën, overtuigingen en zelfs belangen ingaat.

DeSemmelweis-reflex verhindert misschien dat veel innovatieve ideeën de kwaliteit van ons leven verbeteren en vooruitgang bevorderen. Deze inherent menselijke neiging wordt nu aangewend door economische en zelfs politieke belangen.

Het zou voor ieder van ons interessant zijn om te voorkomen dat we deze vooringenomenheid, deze denkfout, versterken. Hoe? Door ons bewust te zijn van deze vooringenomenheid. We moeten ruimdenkender, nieuwsgieriger, flexibeler en ook kritischer zijn. Laten we vermijden dat we muren zijn tegenover nieuwe kennisstromen.

Laten we eerst proberen om vensters te zijn die in staat zijn om te analyseren wat er tot ons komt, zonder het af te wijzen alleen maar omdat het ons tegenspreekt.

Als we die frustratie eerst verdragen en daarna met nieuwsgierigheid kijken, kunnen we op alle niveaus verrijkt worden, persoonlijk en intellectueel. En daar hangt een onmiskenbare prijskaartje aan.