De Semmelweis-reflex: een voorouderlijk vooroordeel

Ken je iemand die weigert iets te geloven als het indruist tegen hun overtuigingen of de maatschappelijk gevestigde opvattingen? Dit is een veel voorkomende cognitieve bias. Het definieert de meest onbuigzame geesten en heeft door de geschiedenis heen ernstige gevolgen gehad.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 08 juni, 2023

Eeuwenlang heeft de wetenschap moeten vechten tegen onwetendheid. Giordano Bruno bijvoorbeeld was een Dominicaanse broeder die leefde in de 16e eeuw. Hij was een briljant astronoom die het Copernicaanse model durfde te verdedigen. Zo bevestigde hij dat de zon een ster was waar andere planeten omheen draaiden, zoals de aarde.

Bovendien stelde hij dat er miljoenen andere werelden in het heelal moesten zijn en dat er in al die uitgestrektheid meer vormen van leven moesten zijn. Deze ideeën werden echter als ketterij beschouwd. De Romeinse astronoom eindigde zelfs op de brandstapel. Michael Servetus onderging hetzelfde lot na het verdedigen van zijn theorie over de longcirculatie.

Onze geschiedenis bevat talloze grote ontdekkingen die aanvankelijk werden genegeerd of zelfs met de dood werden bestraft. Deze neiging om nieuwe perspectieven te verwerpen omdat ze in strijd zijn met reeds gevestigde overtuigingen, definieert de Semmelweis-reflex. Het is een psychologische realiteit die noch de tijd, noch de moderniteit uit onze geest heeft kunnen deactiveren.

Pas op voor de Semmelweis-reflex

De Semmelweis-reflex vindt zijn oorsprong in een andere tragische figuur uit de geschiedenis van de wetenschap. Ignaz Semmelweis was een Hongaarse arts die in 1847 een belangrijke ontdekking deed.

Hij ontdekte dat handen wassen met een chlooroplossing de sterfte aan kraamvrouwenkoorts aanzienlijk verminderde. Deze eenvoudige praktijk voorkwam inderdaad dat zowel zwangere vrouwen als pasgeborenen stierven.

Tegenwoordig kennen we Dr. Semmelweis als de redder van moeders. In zijn tijd werd hij echter verbannen. Bovendien werd hij gebrandmerkt als een charlatan en belachelijk gemaakt.

Zijn collega’s namen het inderdaad buitengewoon slecht op dat zij verantwoordelijk werden geacht voor de dood van zoveel vrouwen en hun kinderen. Hoe konden ze accepteren dat iets als het niet wassen van de handen de oorzaak was van zulke hoge sterftecijfers in ziekenhuizen?

Helaas werd hij ontslagen, wat leidde tot depressie en alcoholisme. Door de minachting van de medische gemeenschap belandde hij in een psychiatrisch ziekenhuis en stierf twee weken na opname op 47-jarige leeftijd. Zijn levensverhaal schetst nu de Semmelweis-reflex.

Een redeneerfout die vooruitgang belemmert

De Semmelweis-reflex definieert de bijna instinctieve afwijzing die we voelen als we informatie krijgen die onze overtuigingen tegenspreekt. Als we dus nieuwe paradigma’s lezen of uitgelegd krijgen die de wetenschappelijke schema’s die wij als geldig beschouwen in twijfel trekken, wekt dat ongenoegen.

Een onderzoek (Engelse link) van Vipin K. Gupta e.a. beweert dat de Semmelweiss reflex een voorouderlijk vooroordeel is, een redeneerfout die al lang in de menselijke geest is geworteld.

Het betekent dat we allemaal liever vasthouden aan bestaande overtuigingen en theorieën en er niet van houden dat nieuwe stromingen of ideeën in tegenspraak zijn met wat we altijd als vanzelfsprekend hebben beschouwd.

Als we terugkijken naar het verleden, zien we trouwens dat alle wetenschappelijke vooruitgang heeft moeten vechten tegen scepticisme. Het overkwam Albert Einstein met zijn relativiteitstheorie en zelfs Steve Jobs toen hij Apple creëerde.

Hun ideeën en vorderingen waren het voorwerp van kritiek en talrijke twijfels. Maar tegenwoordig trekt niemand hun revolutionaire ideeën meer in twijfel.
Een

psychologisch verschijnsel dat typisch is voor onbuigzame geesten

Je zou kunnen denken dat de Semmelweis-reflex zijn bestaansrecht en doel heeft. We kunnen immers niet elke nieuwe trend die bestaande theorieën tegenspreekt als geldig accepteren. Wat zou er bijvoorbeeld gebeuren als iemand het mechanisme voor tijdreizen zou ontdekken? Of, wat als er een medicijn zou worden ontwikkeld dat veroudering vertraagt?

Sceptisch zijn is een normale en wenselijke reactie bij de confrontatie met nieuwe en tegenstrijdige informatie. We moeten allemaal flexibel, open en kritisch denken ontwikkelen. Hierdoor kunnen we analyseren, vergelijken en onze eigen mening vormen over de gegevens die we ontvangen.

Het probleem met de Semmelweis-reflex is dat we, in plaats van ons in staat te stellen nieuwe paradigma’s te analyseren, ze meteen verwerpen. Het is een psychologisch verschijnsel dat elke nieuwe stroming die onze bestaande overtuigingen bedreigt negeert, blokkeert en bestraft.

Hoe kunnen we ons beschermen tegen deze reflex?

Onderzoekers klagen vaak over het feit dat veel wetenschappelijke studies worden afgewezen en niet gepubliceerd omdat hun voorstellen ingaan tegen bepaalde ideologieën, overtuigingen en zelfs belangen. In feite kan de Semmelweis-reflex veel innovatieve ideeën verhinderen om onze kwaliteit van leven te verbeteren en de vooruitgang te bevorderen.

Deze inherente menselijke neiging is nu gestremd door economische en zelfs politieke belangen. We moeten proberen te voorkomen dat we deze vooringenomenheid en redeneerfout versterken. En dat kunnen we doen door ons ervan bewust te zijn. We moeten gewoon een meer open, nieuwsgierige, flexibele en ook kritische mentale benadering aannemen.

Ten slotte moeten we proberen te voorkomen dat we muren optrekken voor nieuwe kennisstromen. We moeten eerst analyseren wat tot ons komt, zonder het te verwerpen alleen omdat het tegenstrijdig is.

Als we deze eerste gevoelens kunnen verdragen en onze nieuwsgierigheid kunnen oefenen, zullen we onszelf kunnen verrijken op zowel persoonlijk als intellectueel niveau. Dit zou uiteraard uiterst waardevol zijn.