Zelfbeschadiging bij adolescenten: wat kun je eraan doen?

Momenteel worden er talloze gevallen van zelfbeschadiging gemeld bij adolescenten. Wat zit er achter deze toename? Hoe kunnen we ingrijpen om hen te helpen? Ontdek het hier.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Gorka Jiménez Pajares.

Laatste update: 30 april, 2024

Tegenwoordig nemen steeds meer adolescenten hun toevlucht tot zelfbeschadiging om moeilijkheden in hun leven het hoofd te bieden. Door zichzelf lichamelijk letsel toe te brengen (bijvoorbeeld door kleine snijwonden) slagen ze erin de psychologische pijn die ze ervaren te verzachten. Dit vermindert hun gevoelens van angst.

In feite zou zelfbeschadiging gezien kunnen worden als een gedrag dat een intens verdovend effect op deze personen uitoefent.

Zelfbeschadiging bestaat uit een verwonding die vrijwillig door de persoon zelf wordt veroorzaakt. Het is vrijwillig en het doel is verre van suïcidaal. Het is uiterst belangrijk om zelfbeschadiging te onderscheiden van suïcidaal gedrag.

Het doel van zelfbeschadiging is namelijk verre van het beëindigen van het eigen leven. Paradoxaal genoeg streeft de adolescent er bij zelfbeschadiging naar om ‘het leven minder pijn te laten doen’.

Zelfbeschadiging: een gevaarlijke reddingsboot

Als gevolg van het toenemende aantal gevallen van jongeren die zelfbeschadigend gedrag melden, wordt dit feit tegenwoordig beschouwd als een wereldwijd probleem voor de volksgezondheid (Spaanse link – Zaragozano, 2017).

Tot de meestvoorkomende zelfbeschadigende gedragingen behoren snij- en huidwonden, brandwonden, het uittrekken van haar, krabben, of het innemen van giftige stoffen.

Soms komt zelfbeschadigend gedrag voor bij goed gedefinieerde klinische stoornissen, zoals depressie, anorexia, of borderline persoonlijkheidsstoornis (BPS). Maar in andere gevallen treedt zelfbeschadiging op zonder duidelijke klinische oorzaak. Naarmate de adolescent ouder wordt, lijkt dit gedrag toe te nemen. Ze komen ook vaker voor bij vrouwen.

De motivaties achter zelfbeschadiging

Zoals we al eerder opmerkten, is het doel van fysieke zelfbeschadiging bij uitstek psychologisch van aard. Door zichzelf lichamelijk letsel toe te brengen uiten adolescenten immers hun psychologische pijn. Daarom zou zelfbeschadiging geconfigureerd kunnen worden als een “non-verbale vorm van uitdrukking van lijden” (Zaragozano, 2017).

Er zijn wel zes soorten motivatie gevonden die mogelijk kunnen verklaren waarom iemand zichzelf beschadigt. We gaan ze uitleggen aan de hand van een klinisch geval.

Een voorbeeld

• Sociale steun zoeken bij familie of vrienden; kortom, degenen die belangrijk zijn voor de adolescent. Andrea is bijvoorbeeld een 21-jarige patiënt die bij zelfbeschadiging vaak vermeldt: “Als je me verlaat, doe ik mezelf pijn.”
• Als een vorm van straf. Andrea beweert het volgende: “Ik snij mezelf omdat ik walgelijk ben. Ik ben niet in staat om goede dingen te bereiken in dit leven. Ik verdien het niet om de familie te hebben die ik heb. Ze zijn zo aardig voor me en kijk eens hoe ik ze terugbetaal voor hun steun. Ik snij mezelf omdat ik een slechte dochter ben.” Zoals je ziet zijn Andrea’s gedachten buitengewoon disfunctioneel en veroorzaken ze veel ongemak.
• Met als doel de psychologische pijn te verminderen. Andrea vermeldt ook vaak dat “Soms is de enige manier waarop ik zoveel angst kan ‘stoppen’ met voelen, door mezelf pijn te doen. Op die manier kan ik me richten op de pijn van de snede in plaats van op de angst. Het is een tastbaarder soort pijn.”
• Parasuïcidaal gedrag. Dit gedrag staat ver af van het nastreven van het doel van zelfmoord. In feite zou het beschreven kunnen worden als een flirt met echt suïcidaal gedrag. Andrea verklaart “Ik snij mezelf altijd heel dicht bij het laatste litteken. Elke keer probeer ik het diep te maken, maar ik durf niet! Ik ben niet in staat mijn leven te beëindigen.” Daarom weet ze dat ze redenen heeft om verder te leven, ondanks de pijn.
• Ze voelt zich extreem ‘leeg’. Deze emotie is uitgebreid beschreven in de context van BPS. Zelfbeschadiging is een manier om de leegte te vullen met iets, zelfs als dat iets pijnlijk is. Andrea vermeldt dat “Soms voel ik me zo alleen en leeg dat ik mezelf iets aandoe. Het maakt dat ik me wat levendiger voel. Het laat me iets anders voelen dan leegte.”

Het belang van een strenge beoordeling bij zelfbeschadiging

Vanuit een klinisch perspectief is elk zelfbeschadigend incident significant. Daarom moeten we rustig en reflectief aandacht besteden aan dit soort gedrag, ongeacht de motivatie erachter.

Er is een dunne lijn tussen parasuïcidaal gedrag en voltooide zelfmoord die eindigt in een tragedie. Daarom moeten professionals altijd een strenge evaluatie van de patiënt uitvoeren en de interventie vaststellen die het beste bij zijn kenmerken past.

Effectieve interventies

Er zijn vier soorten interventies (Spaanse link) die effectief zijn gebleken bij de behandeling van zelfbeschadiging (en eventuele bijbehorende klinische entiteiten). Ze zijn als volgt(Zaragozano, 2017):

• Probleemoplossende interventies proberen een veelvoorkomend tekort bij adolescenten op te lossen: effectieve conflictoplossing. Met deze behandeling wordt de adolescent getraind om zijn problemen te identificeren en te karakteriseren, er oplossingen voor te genereren, ze uit te voeren en het effect ervan te evalueren.
• Cognitieve gedragstherapie (CGT) is een zeer effectieve interventie bij zelfbeschadigend gedrag. Het doel ervan is de manier te veranderen waarop adolescenten vitale gebeurtenissen waarnemen. Daardoor maken ze gezondere interpretaties en verbeteren ze hun welzijn.
• Sociale vaardigheidstraining probeert de methode te veranderen waarop de adolescent zich verhoudt tot zijn omgeving. Het doel is dat ze effectief en assertief communiceren en niet door zelfbeschadiging.
• Gezinstherapie is mogelijk een interventie met buitengewone voordelen. Zij streeft ernaar om via verbeterde communicatie oplossingen te vergemakkelijken voor conflicten die zich voordoen en invloed hebben op de gezinsinteracties.

Helpen zonder indringen

We moeten benadrukken dat, als je bij een familielid of vriend zelfbeschadigend gedrag hebt waargenomen, tactvol moet zijn als je met hem of haar communiceert. Het is belangrijk om hen te laten merken dat je er bent als ze je nodig hebben. Maar zorg ervoor dat je niet te opdringerig bent, want dat kan hun angst vergroten.

In feite is het in dit soort gevallen meestal raadzaam om hen voor te stellen professionele hulp te zoeken.