Positieve en negatieve straf

7 minuten

Positieve en negatieve straf zijn twee kanten van dezelfde medaille. In dit artikel ontleden we hun overeenkomsten en verschillen, geven we enkele voorbeelden, en leggen we hun effecten in detail uit.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Laura Ruiz Mitjana.

Laatste update: 13 oktober, 2022

Positieve en negatieve straf. Weet je waar deze twee leerprocedures uit bestaan? Weet je hoe ze verschillen? Waarvoor gebruikt men ze? In dit artikel zullen we beschrijven wat elk van de strafprocedures inhoudt en wat nodig is om ze effectief te laten zijn.

Daarnaast zullen we de verschillen tussen positieve en negatieve straf uitleggen, er voorbeelden van geven, en hoe ze elk worden toegepast. We belichten de methoden die meestal worden toegepast in de kindertijd en bij neurologische ontwikkelingsstoornissen.

Deze methoden kunnen worden toegepast door ouders, opvoeders, leerkrachten en psychologen. Natuurlijk is het een goed idee om ze goed te leren kennen, zodat je ze effectief en vooral zonder schade voor je kind kunt toepassen.

“Wie durft te onderwijzen moet nooit ophouden te leren.”
-John Cotton Dana-

Positief en negatief straffen

Straffen is een gedragsmodificatietechniek gebaseerd op gedragstheorieën. Meer precies is het gebaseerd op operante conditionering het idee dat de gevolgen van een bepaald gedrag van invloed zijn op de uitvoering ervan en de frequentie waarmee het voorkomt.

Straf bestaat uit het opzettelijk toedienen van een ongewenst gevolg, afhankelijk van de reactie van het individu. Wil straf effectief zijn, dan moet ze onmiddellijk, intens, plotseling (niet geleidelijk) en onvermijdelijk zijn.

Dus wat is het verschil tussen positieve en negatieve straf? In principe impliceert positieve straf het verschijnen van een stimulus (aversief). Negatieve bestraffing daarentegen houdt in dat een stimulus (die positief of aangenaam is) wordt ingetrokken of verdwijnt.

Beide procedures hebben dezelfde functie. Ze verminderen de toekomstige kans op een bepaalde reactie. Het vermindert of elimineert bijvoorbeeld een bepaald gedrag, dat meestal ongepast is. Bot soorten straffen worden gebruikt om driftbuien van kinderen, schreeuwen, wangedrag, schelden, geen huiswerk maken, ongehoorzaamheid, enz. te verminderen.

Positief straffen

Zoals we al eerder opmerkten, houdt positief straffen in dat er een aversieve of ongewenste stimulus voor het kind verschijnt. In dit geval duidt positief op ‘de verschijning van’. Positief straffen kan gebruikt worden bij meerdere soorten stimuli, handelingen of voorwerpen.

Bijvoorbeeld, als een kind op zijn nagels bijt, zou een positieve straf zijn om er een onaangename stof op te smeren, wat het uitdoven van het gedrag bevordert. Andere voorbeelden zijn:

Schreeuwen tegen een kind vanwege slecht gedrag.
Een tiener dwingen een onaangename taak te doen als hij of zij zich misdraagt.
Taken en verantwoordelijkheden toevoegen als ze zich niet aan de regels houden.
Extra werk toewijzen aan leerlingen die vergeten hun opdrachten in te leveren.
Meer regels en beperkingen invoeren als een tiener iets doet wat niet mag.

Opgemerkt moet worden dat, hoewel positief straffen een veel gebruikte techniek is, veel onderwijsdeskundigen het niet aanbevelen. Dat komt omdat het het kind geen alternatief of passend gedrag aanleert, zoals andere gedragsmodificatietechnieken dat wel doen (bijvoorbeeld overcorrectie).

In feite zou dit type straf alleen in uitzonderlijke gevallen gekozen moeten worden, als duidelijk is geworden dat andere methoden niet de verwachte resultaten zullen opleveren. Ook als er een duidelijk risico is voor het individu en onmiddellijk ingrijpen vereist is.

Positieve en negatieve bestraffing hebben dezelfde functie: het elimineren of verminderen van de kans op het verschijnen van gedrag dat als men als ongepast beschouwt.

Hoe positieve straf toepassen

Met positieve straf kan een individu leren bepaald gedrag niet uit te voeren. Wel moet men hierbij bepaalde regels strikt volgen. Deze regels zijn volgens Barraca (2014):

Het verschijnen van de aversieve stimulatie moet zo onmiddellijk mogelijk plaatsvinden na het uitzenden van de reactie.
Er moet een contingentie bestaan tussen het uitzenden van de respons en de onaangename prikkel. Telkens wanneer de ongewenste respons optreedt, moet de aversieve stimulatie verschijnen.
De aversieve stimulatie moet intens zijn om het gedrag te veranderen.
Positieve straf moet men zonder invloed van stemming toepassen. Het moet dus geen gevolg zijn van boosheid.
Positieve straf kan niet gekoppeld zijn aan een bekrachtiger. Als een tiener bijvoorbeeld zijn vrienden laat bewonderen voor de berispingen van zijn leraar, zal positieve straf niet effectief zijn.
Zoals bij alle procedures om gedrag te elimineren, moet elke minimale benadering van het alternatieve gewenste gedrag versterkt worden. Het individu moet de gelegenheid hebben om versterking te ontvangen voor het alternatieve gedrag.
De positieve straftechniek moet men gebruiken ten gunste van de gestrafte, niet van de bestraffer.
Positieve straf moet men geleidelijk vervangen door minder aversieve procedures, zoals versterking.

Positieve straf moet men zelden gebruiken als controlemethode. In feite is het uiterst gebruikelijk dat gestrafte mensen gevoelens van frustratie, ongemak en woede ontwikkelen. Ze imiteren misschien straffend gedrag en oefenen dat met andere mensen. Ze kunnen ook bedriegen, zich verstoppen of liegen om straf te vermijden.

Negatieve straf

In dit geval duidt negatief op “het terugtrekken” of “het verdwijnen van”. Net als in het vorige geval zijn de gebruikte stimuli uiterst divers. Bijvoorbeeld activiteiten, voorwerpen, voedsel en handelingen. Het hangt allemaal af van de waarde die het individu aan wie de negatieve straf wordt opgelegd toekent.

Een voorbeeld van een negatieve straf is het intrekken van het voorrecht om een aantal dagen tv te kijken voor een kind dat zijn huiswerk niet heeft gemaakt. In dit geval moet de stimulus (TV) aangenaam of gewenst zijn voor het kind, wil de straf echt effectief zijn. Andere voorbeelden zijn:

Als twee kinderen vechten om de controle over de tv, neemt de moeder gewoon de afstandsbediening van beiden af.
Een tiener die een academisch examen niet haalt omdat hij met zijn mobieltje speelt, krijgt zijn ouders straf door de telefoon een week in beslag te nemen.
Een jongen valt een klasgenoot fysiek aan, dus neemt zijn leraar zijn ‘goed gedrag’-muntjes af die ingewisseld kunnen worden voor prijzen.

De negatieve straf is gelijk aan de kosten van de reactie. Bijvoorbeeld het intrekken van punten van iemands rijbewijs voor dronken rijden.

Wanneer gebruikt men de straffen gewoonlijk?

Positief en negatief straffen zijn twee processen die men gewoonlijk gebruikt op het gebied van onderwijs en, meer in het bijzonder, in het speciaal onderwijs.

Men gebruikt ze dus bij alle kinderen, zowel kinderen als volwassenen met een verstandelijke beperking, en degenen met autisme of bepaalde neurologische ontwikkelingsstoornissen, enz. Ze kunnen echter ook worden toegepast op iedereen en op elke leeftijd.

Logisch, afhankelijk van de leeftijd en de kenmerken van het individu moeten we elk van deze procedures aanpassen om hun effectiviteit niet te verliezen. Bovendien kan men ze in sommige gevallen ook bij volwassenen toepassen.

“Onderwijzen is niet het overdragen van kennis, maar het scheppen van mogelijkheden voor de productie of constructie van kennis…. Wie onderwijst leert in de handeling van het onderwijzen, en wie leert onderwijst in de handeling van het leren.”
-Paulo Freire-

Merkwaardige feiten over straffen

Een onderzoek, uitgevoerd door wetenschappers van de Harvard Universiteit (VS) en gepubliceerd in het tijdschrift Nature Neuroscience, richtte zich op de studie van hersenmechanismen die van invloed zijn bij het kiezen van de zwaarte van straffen.

De studie concludeerde dat “De opzettelijke manipulatie van taal om een gebeurtenis gruwelijker voor te stellen of om duidelijke beelden van een gebeurtenis te presenteren, leidde tot het opleggen van een zwaardere straf als de deelnemer in kwestie dacht of geloofde dat het incident opzettelijk was geweest.”

Bovendien ontdekten de onderzoekers dat de amygdala (Engelse link), een structuur die betrokken is bij de verwerking van angst, woede en emoties (Engelse link), werd geactiveerd als de deelnemers extreem wrede beelden zagen. Interessant genoeg zag men dit effect alleen in de hersenscans van deelnemers die wisten dat er een bedoeling achter de daad zat.

Voorbij positieve en negatieve straf

Zoals je ziet zijn positieve en negatieve straf procedures met dezelfde functie. Ze verschillen echter in die zin dat ze elk respectievelijk de presentatie van een aversieve stimulus of de intrekking van een plezierige stimulus inhouden.

Naast deze technieken zijn er andere die men als nuttiger en heilzamer voor het leren en de ontwikkeling van het kind beschouwt. Straf geven is in feite steeds meer achterhaald door het groeiende pleidooi voor een meer respectvolle en flexibele opvoeding.

Bovendien is het alleen belangrijk om het kind te leren wat het goed vindt om te doen, maar wat het in plaats daarvan zou moeten doen (alternatief gedrag). Deze technieken omvatten positieve bekrachtiging, overcorrectie, en differentiële bekrachtiging van alternatief gedrag.