Divergerend denken: wat is het en hoe ontstaat het?

Beoordeeld en goedgekeurd door de psycholoog Sergio De Dios González.

Geschreven door Valeria Sabater

Laatste update: 27 december, 2022

Divergerend denken of lateraal denken gaat over het genereren van meerdere creatieve oplossingen voor hetzelfde probleem. Het is een spontane, vloeiende, niet-lineaire mentale benadering gebaseerd op nieuwsgierigheid en non-conformiteit. In feite is het ook een type van denken dat heel gewoon is bij kinderen, waar vreugde, verbeelding en een nieuw perspectief hun redenering meer vrijmaken.

Divergerend denken is belangrijk in de moderne wereld van vandaag. In een maatschappij die gewend is soortgelijke vaardigheden na te bootsen, komt er een tijd dat grote bedrijven andere vaardigheden beginnen te waarderen. Andere dimensies die vindingrijkheid en vitaliteit brengen in hun projecten. Zo kan een persoon die in staat is om innovatie en creativiteit aan te bieden, een aantrekkelijke kandidaat worden.

Onze scholen en universiteiten geven echter prioriteit aan een zeer convergerende manier van denken in hun werkwijze. In de jaren zestig onderscheidde en definieerde J.P. Guilford convergerend en divergerend denken.

Hoewel Guilford het belang benadrukte van het opleiden van kinderen in divergerend denken, hebben onderwijsinstellingen weinig aandacht aan hem besteed. Over het algemeen hebben ze voorrang gegeven aan een soort reflectie (of juist een gebrek daaraan) waarbij de student lineair denken, regels en gestructureerde processen moet gebruiken om tot de enige ‘juiste’ oplossing te komen.

Hoewel deze strategie in veel gevallen nuttig en noodzakelijk is, moeten we toegeven dat het echte leven complex, dynamisch en onnauwkeurig genoeg is, dat het onrealistisch is om te denken dat problemen maar één oplossing hebben. Daarom moeten we leren hoe we echt divergerend denken kunnen gebruiken.

Veel educatieve centra moedigen hun studenten aan om meer te doen dan alleen het juiste antwoord te vinden. Daar is het doel namelijk om nieuwe vragen te kunnen stellen.

Divergerend denken en psychologische processen

Voordat we verder gaan, zou het goed zijn om een idee te verduidelijken. Geen enkele manier van denken is beter dan een andere. Convergerend denken is bij veel gevallen nuttig en noodzakelijk. Het echte probleem is echter dat we zijn ‘opgeleid’ om alleen op deze manier te denken. We hebben spontaniteit, humor en boeiende vrijheid verwaarloosd.

In veel cursussen die gericht zijn op het trainen van mensen in divergerend denken, krijgen studenten vragen zoals deze:

• Wat voor dingen kan je doen met een steen en een pen? Welke toepassingen zou je kunnen bedenken als we je een tandenborstel en een tandenstoker geven?

In het begin is het misschien moeilijk om zelfs maar met één idee te komen. Sommige mensen zijn echter in staat om met meerdere antwoorden en ingenieuze ideeën te komen, omdat ze goed zijn in wat Edward de Bono ‘lateraal denken’ noemt. Om een beetje beter te begrijpen hoe dit werkt, gaan we eens kijken wat voor soort psychologische processen aan bod komen.

Semantische netwerken, of de verbindingstheorie

Divergerend denken is het vermogen om relaties te vinden tussen ideeën, concepten en processen die op het eerste gezicht geen gelijkenis vertonen. Psychologen die experts zijn in creativiteit zeggen dat mensen verschillende mentale netwerken van associatie hebben:

• Mensen met ‘steile’ semantische netwerken zijn meer onderworpen aan logica en lineair denken.
• Mensen met ‘platte’ semantische netwerken hebben mentale verbindingen die veel meer verbonden zijn. Dat wil zeggen, soms verbinden ze twee dingen aan elkaar die niet logisch zijn, maar andere netwerken werken mee en een ingenieus idee resulteert.

Rechter- en linker hersenhelft

We hebben allemaal gehoord dat de rechterhersenhelft de creatieve kant is en de linkerhersenhelft de logische kant. Daarom zullen mensen die meer divergerend of lateraal denken gebruiken, volgens deze theorie vaker de rechterhersenhelft gebruiken. Welnu, we moeten voorzichtig zijn met dit soort generalisatie over lateralisatie of cerebrale dominantie, omdat het eigenlijk een heel genuanceerd proces is.

We kunnen de hersenen niet zien als een entiteit met duidelijk gescheiden gebieden. In feite gebruiken we ons hele brein wanneer we een idee genereren, of het nu ingenieus, conservatief, logisch of zeer creatief is. De sleutel ligt tenslotte in hoe we het ene idee met het andere verbinden. De meest ingenieuze mensen gebruiken boomachtige denkprocessen. Met andere woorden, ze maken verbindingen in beide zijden van de hersenen, niet slechts één.

Hoe kan ik mezelf trainen in divergerend denken?

Zoals we al zeiden, kunnen wij, ongeacht onze leeftijd, ons divergerend denken oefenen en verbeteren. Om dit te doen, zullen we ons concentreren op vier gebieden in het bijzonder:

• Vlotheid: het vermogen om een groot aantal ideeën te produceren.
• Flexibiliteit: het vermogen om een breed scala aan ideeën te creëren op basis van verschillende kennisgebieden.
• Originaliteit: het vermogen om innovatieve ideeën te creëren.
• Ontwikkeling: het vermogen om onze ideeën te verbeteren, om ze geavanceerder te maken.

Hier zijn twee manieren om de bovenstaande gebieden te verbeteren:

Synectics-oefeningen

‘Synectics’ is een term bedacht door psycholoog William J. J. Gordon. Kort gezegd betekent het dat je verbanden en relaties kunt leggen tussen concepten, objecten en ideeën die geen verband met elkaar lijken te houden. Deze oefening kost veel mentaal werk. We kunnen het dagelijks doen door de concepten zelf te kiezen. Bijvoorbeeld:

• Wat kan ik doen met een paperclip en een lepel?
• Welke relatie zou er kunnen zijn tussen de Limpoporivier in Afrika en het Baikalmeer in Siberië?

De Scamper-methode

De Scamper-methode is een andere creatieve ideeënontwikkelingsstrategie die ontwikkeld is door Bob Eberle. Het is erg handig om iets innovatiefs te creëren en divergerend denken te oefenen. Laten we bijvoorbeeld zeggen dat we een idee moeten bedenken voor het werk. Zodra we dat ‘idee’ hebben, zullen we het door een reeks ‘filters’ halen.

1. Vervang één element van dat idee door een ander (Wat kunnen we veranderen in hoe we plezier hebben? En in hoe we werken?).
2. Combineer nu alles (Wat kunnen we doen om ons werk leuker te maken?).
3. Pas het aan (Wat doen mensen op andere werkplekken om minder gestrest te zijn?).
4. Wijzig het. (Hoe kunnen we werken zonder gestrest te raken?).
5. Geef het andere toepassingen (Wat is er op het werk dat ik op een leukere manier zou kunnen doen?).
6. Schrap iets (Wat als je iets eerder gaat werken om beter gebruik te maken van de dag?).
7. Hervorm het (Wat zou er gebeuren als ik…durf te doen?).

Divergerend denken en je humeur

Onderzoek van psycholoog Nina Lieberman in het zeer interessante boek ‘Speelsheid: de relatie met verbeelding en creativiteit’ heeft iets heel relevants om aan deze discussie toe te voegen. Divergerend denken gaat hand in hand met vreugde, optimisme en innerlijk welzijn. Goede relaties hebben, goed uitgerust zijn en vrij zijn van druk, angst en stress plaatst je in een ideale positie voor divergerend denken.

Met ons drukke leven verwaarlozen we veel van deze waardevolle dimensies. Daarom kunnen we ook concluderen dat deze soort denken ook voortkomt uit een bepaalde levenshouding: vrij, opgewekt, non-conformistisch, open voor nieuwe ervaringen…