Wist je dat Machiavelli niet de bedenker was van de zin "het doel heiligt de middelen?"

Naast de schrijver van "The Prince" wordt het auteurschap van het beroemde gezegde toegeschreven aan andere personages, waaronder Hermann Busenbaum. We onthullen wie er nog meer de eer betwist.

Weinig uitdrukkingen in de politiek hebben zo’n diepe indruk achtergelaten als de uitdrukking “het doel heiligt de middelen.” De uitspraak wordt ten onrechte toegeschreven aan Niccolo Machiavelli, maar er is controverse over het auteurschap.

Achter deze reflectie gaan diepgaande vragen schuil over de aard van macht, moraliteit en het nastreven van doelen. In deze lezing onderzoeken we de betekenis van de uitspraak en de meningsverschillen over de ware auteur. Doe mee!

Wie zei “het doel heiligt de middelen?”

De zin “het doel heiligt de middelen” wordt over het algemeen toegeschreven aan Niccolo Machiavelli, een Florentijns politicus en filosoof. Zijn boek De Prins werd voor het eerst gepubliceerd in 1531.

Hierin zet hij het idee uiteen dat macht in regeringsposities moet worden beoordeeld op basis van de bereikte resultaten. Dit impliceert dat de middelen om een doel te bereiken er weinig toe doen als het resultaat bevredigend is.

Maar het lijkt erop dat dit auteurschap onjuist is, omdat Machiavelli het op geen enkel moment tekstueel uitdrukt. Daarom stellen andere benaderingen dat de oorsprong moet worden gezocht in de katholieke kerk en haar strijd tegen immoraliteit. In deze zin is een artikel (Spaanse link) gepubliceerd door het Labirinto tijdschrift de Jezuïet Hermann Busenbaum als de ware auteur.

In 1645 verwoordde Busenbaum een zeer vergelijkbaar idee in zijn handboek voor ethiek, getiteld Medulla theologiae moralis. De Latijnse uitdrukking die hij gebruikte was“cum finis est licitus, etiam media sunt licit”. De vertaling zou zijn “Als het doel legitiem is, zijn de middelen dat ook”.

Bij dit alles is het belangrijk om op te merken dat het auteurschap van de uitdrukking nog steeds ter discussie staat. Hoewel we gerust kunnen stellen dat Niccolò Machiavelli niet de eigenlijke bedenker ervan was.

Andere auteurs aan wie deze overdenking wordt toegeschreven

Naast Niccolò Machiavelli en Hermann Busenbaum waren er nog andere auteurs aan wie het gezegde in kwestie wordt toegeschreven. Zo zijn er Ignatius van Loyola, Napoleon Bonaparte en Thomas Hobbes.

Ignatius van Loyola (1491-1556) was soldaat en priester en stichter van de religieuze orde van de Jezuïeten. De uitdrukking “het doel heiligt de middelen” wordt aan hem toegeschreven omdat zijn religieuze gemeenschap aanvankelijk clandestien opereerde. Loyola moest dus zijn toevlucht nemen tot illegale middelen om zijn gemeenschap van gelovigen van de grond te krijgen.

Napoleon Bonaparte was op zijn beurt een fervent lezer van Machiavelli. Hij zou een soortgelijke zin hebben geschreven in zijn persoonlijke aantekeningen bij het exemplaar van De Prins dat hij later populair maakte.

In het geval van Thomas Hobbes stelt hij in zijn werk Leviathan dat de staat angst moet gebruiken als middel om de veiligheid van burgers te garanderen. Met andere woorden: “het doel heiligt de middelen”.

Betekenis van “het doel heiligt de middelen”

Als we kijken naar de betekenis van de uitdrukking, vinden we een politiek standpunt en een ethisch perspectief. In de eerste betekenis suggereert het gezegde dat heersers ambtenaren en flexibel moeten zijn om de macht en stabiliteit te behouden. Het maakt dus niet uit wat er wordt gedaan. Het is immers in het belang van het behoud van de politieke legitimiteit.

Dit is echter complex, omdat het niet alleen gaat om de beslissingen van de heerser aan de macht, maar ook om de gevolgen voor de gemeenschap.

In dit aspect sluit de gebruikelijke interpretatie van het doel als rechtvaardiging van de middelen, gebaseerd op Machiavelli’s lezing, dit morele dilemma. Wat je ook doet, je wordt gesteund door goede resultaten.

Aan de andere kant wordt vanuit een ethisch perspectief de moraliteit van een actie bepaald door het eindresultaat. Niet zozeer door de middelen die worden gebruikt om het te bereiken. Dit impliceert dat het in bepaalde situaties geoorloofd is om immorele middelen te gebruiken als het doel gunstig is.

Machiavelli en de ware interpretatie van de uitdrukking

Zoals we hierboven al hebben gezegd, wordt de reflectie over het doel dat de middelen heiligt meestal toegeschreven aan Niccolò Machiavelli, voor zijn werk De Prins. Hierin analyseerde deze filosoof de uitoefening van macht en strategische besluitvorming.

Maar de Tijdschrift voor Filosofie (Spaanse link)  dat deze zin vaak verkeerd wordt geïnterpreteerd. Volgens deze publicatie gaat het niet om het gebruik van middelen voor een bepaald doel.

Het gaat er veeleer om dat er een samenhang is tussen doel en middelen. Als een regering bijvoorbeeld zegt dat het haar doel is om het onderwijs te verbeteren, kan het middel niet zijn om bepaalde kwetsbare sectoren van onderwijs te beroven. In dat geval zou er geen samenhang zijn tussen het doel en de middelen om dat doel te bereiken.

Mogelijke toepassingen van dit gezegde in de huidige samenleving

Dat het doel de middelen heiligt kan op verschillende gebieden worden toegepast, zoals in de politiek, het bedrijfsleven en het onderwijs. In het eerste geval kunnen de machthebbers stellen dat als een maatregel goed is voor het land of de samenleving, deze geldig is. Het zou in de politiek dus niet uitmaken of individuele rechten of de publieke opinie geschonden worden.

In het bedrijfsleven is het gebruikelijk om prioriteit te geven aan het verhogen van de winst of het overtreffen van de concurrentie. Als dat gebeurt, zullen in het bedrijfsleven de genomen maatregelen succesvol zijn. Zelfs als dat betekent dat arbeiders worden uitgebuit of het milieu wordt aangetast.

In het onderwijs zou zo’n denkwijze kunnen leiden tot overspannen studenten. Dit komt omdat leraren zouden denken dat het misschien gunstig is voor het toekomstige leven van studenten. Bijvoorbeeld door betere cijfers en toewijding aan academische taken te eisen om toegelaten te worden tot de universiteit, zodat veel van de tijd wordt besteed aan studie en niet aan andere activiteiten.

Een zin die de geschiedenis heeft doorkruist, voorbij het auteurschap

In dit onderzoek naar de zin “het doel heiligt de middelen” hebben we begrepen dat de betekenis en de toepassingen ervan de geschiedenis hebben doorkruist. In die zin blijft er onzekerheid bestaan over het auteurschap ervan. We weten dat Niccolo Machiavelli niet de echte uitvinder was. Het wordt echter aan hem wordt toegeschreven omdat het een synthese is van zijn denken.

Aan de andere kant is de uitdrukking vruchtbaar in contexten waar strategische beslissingen en doelstellingen vaak conflicteren. Dat is het geval in de politiek, het bedrijfsleven en het onderwijs. Dus, wat moet prioriteit krijgen: resultaten of middelen?