John Rawls en de sluier van onwetendheid

Het ontwerpen van een samenleving zonder onrechtvaardigheid is door de geschiedenis heen het streven van veel denkers geweest. John Rawls stelde een nieuwe visie voor om eerlijke besluitvorming voor iedereen te garanderen.

Geschreven en geverifieerd door de filosoof Matías Rizzuto.

Laatste update: 03 juli, 2023

Het is onmogelijk om je te verdiepen in de politieke filosofie van de 20e eeuw zonder rekening te houden met het werk van John Rawls. Voor velen heeft zijn theoretische voorstel de reflectie over rechtvaardigheid in de samenleving nieuw leven ingeblazen, terwijl anderen het als overdreven idealistisch beschouwen. Het is echter moeilijk om onverschillig te staan tegenover zijn werk, vooral gezien een van zijn meest fundamentele ideeën: de sluier van onwetendheid.

Dit is een conceptueel hulpmiddel dat helpt om partijdigheid en vooringenomenheid in politieke beslissingen te elimineren. Hoewel Rawls een grote invloed heeft gehad op de filosofie, zijn zijn ideeën ook belangrijk op het gebied van economie, politicologie en sociologie. In feite worden ze vaak gebruikt als argumentatieve basis voor politieke besluitvorming.

Het grootste deel van Rawls’ filosofische ontwikkeling is te vinden in zijn boek Theory of Justice, waarin hij probeerde de principes te ontwerpen die elke rechtvaardige instelling zou moeten volgen, in termen van de verdeling van plichten en grondrechten.

Dit wordt bevestigd in een artikel (Spaanse link) dat is gepubliceerd in het tijdschrift,   Revista de Relaciones Internacionales, Etrategia y Seguridad.

Rawls en het contractualisme

Het perspectief van Rawls is gebaseerd op de contractuele traditie. Hij stelt dat de normen en principes die het leven in een samenleving bepalen het resultaat zijn van een eerlijke en rechtvaardige overeenkomst tussen alle leden van die samenleving.

Enkele van de meest relevante denkers in deze traditie waren John Locke, Jean-Jacques Rousseau en Immanuel Kant. Maar Rawls tilt de contractuele visie naar een hoger abstractieniveau.

Voor hem is de samenleving een “coöperatieve onderneming”: een groep mensen die samenkomen om gemeenschappelijke doelen na te streven. Hoewel de meesten bepaalde verplichte gedragsregels accepteren en erkennen, zijn belangenconflicten onvermijdelijk. Daarom is het essentieel om te werken aan het ontwerp van rechtvaardigheidsprincipes die rechtvaardigheid garanderen.

De sluier van onwetendheid

Wanneer individuen beslissingen nemen over de principes die de samenleving zouden moeten besturen, hebben ze de neiging om het voordeel van hun eigen belangen na te streven. Stel bijvoorbeeld dat iemand kiest hoe grondstoffen in een samenleving worden verdeeld.

Als hij een boer was, zou hij zoeken naar grotere investeringen in de landbouwsector. Aan de andere kant zou een wetenschapper kiezen voor de financiering van bepaalde onderzoeksprojecten.

De sluier van onwetendheid is een metafoor die gebruikt wordt om het idee weer te geven dat individuen bij het nemen van beslissingen over de normen en principes die de samenleving besturen, gesluierd zouden moeten zijn van informatie over hun identiteit.

Voor Rawls zouden mensen in een rechtvaardige samenleving beslissingen moeten nemen zonder de invloed van bepaalde van hun eigen kenmerken. Deze zijn als volgt:

• Etniciteit.
• Geslacht.
• Sociale positie.
• Niveau van rijkdom.
• Seksuele geaardheid.

Hoe werkt de sluier van onwetendheid?

Volgens Rawls hebben de rechtvaardigheidsprincipes die door rationele, vrije en gelijke individuen worden gekozen universele geldigheid. Om de onpartijdigheid van deze beslissingen te garanderen, is het essentieel om een procedure te ontwerpen die objectieve resultaten garandeert.

Om dit te doen, stelt de filosoof voor om zichzelf te situeren in wat hij de ‘oorspronkelijke positie’ noemt. Dit is een ahistorisch moment, een hypothetische situatie waarin individuen kiezen voor verschillende principes om de instellingen te sturen.

Dit voorstel vervangt de traditionele notie van een sociaal contract. Het is het soort overeenkomst waarin individuen op gelijke voet hun eigen doelen kunnen bevorderen. In het oorspronkelijke standpunt dwingt de sluier beslissingen af ten behoeve van een specifieke sociale sector.

Daarom is het mogelijk om te komen tot wat Rawls reflexief evenwicht noemt. Daarbij monden de beslissingen van alle betrokkenen uit in onpartijdige normen. Een tekst gepubliceerd in de Stanford Encyclopedia of Philosophy Archive staat dat dit de laatste fase is van het deliberatieve proces.

Welke principes zouden mensen kiezen volgens Rawls?

Eenmaal ontdaan van al hun omgevingskwaliteiten, sociale posities en persoonlijke belangen, kiezen individuen bepaalde principes om de instellingen te besturen. Het is niet genoeg dat zulke principes werkzaam en efficiënt zijn, ze moeten ook eerlijk zijn.

Volgens Rawls zou het utilitarisme, een principe dat de som van de individuele tevredenheid maximaliseert, worden verworpen omdat het geen rekening houdt met het onderscheid tussen individuen. In plaats daarvan zijn er twee grondslagen die iedereen eerlijk bevoordelen, ongeacht hun sociale positie. Ze zijn als volgt:

• Vrijheidsprincipe. Het bepaalt dat iedereen gelijk is in zijn basisvrijheden.
• Principe van verschil. Dit bepaalt dat ongelijkheden in sociale goederen en kansen alleen geaccepteerd kunnen worden als ze ten goede komen aan de minder bevoorrechten in de samenleving.

Rawls beweert dat de goederen in een samenleving gelijk verdeeld moeten worden onder iedereen. En als er een verbetering is in de situatie van de meest bevoordeelden, kan dit alleen worden getolereerd als het bijdraagt aan de minst bevoordeelden.

Stel bijvoorbeeld dat in staat ‘X’ persoon ‘A’ tien eenheden grondstoffen bezit en persoon ‘B’ vijf eenheden van dezelfde grondstof. Als we de situatie verplaatsen naar toestand ‘Y’, waar ‘A’ 15 eenheden bezit, zou persoon ‘B’ minstens zes eenheden moeten bezitten om te voldoen aan het ‘verschilprincipe’.

Moeilijkheden van de sluier van onwetendheid

De sluier van onwetendheid wil ervoor zorgen dat iedereen eerlijk en onpartijdig wordt behandeld. Door sociale verschillen te negeren, wordt eerlijkheid bevorderd en samenwerking versterkt. Daarnaast worden allerlei persoonlijke vooroordelen of egoïstische belangen geëlimineerd in de besluitvorming.

Sommigen bekritiseren Rawls’ theorie echter omdat ze beweren dat verschillen in persoonlijke aspecten niet volledig kunnen worden genegeerd.

Ze suggereren bijvoorbeeld dat het moeilijk lijkt om mensen in situaties te plaatsen waarin hun sociale positie, leeftijd, geslacht of aangeboren capaciteiten niet meetellen in de besluitvorming. Sterker nog, ze beweren dat de theorie te idealistisch en onpraktisch lijkt.

Ondanks de moeilijkheden bij het implementeren van de sluier van onwetendheid, hebben Rawls’ leefregels een onmiskenbare invloed uitgeoefend in de politieke filosofie van de vorige eeuw en in het heden.

In feite gebruiken veel denkers het scenario van de oorspronkelijke positie nog steeds als basis om objectieve procedures te ontwikkelen. Wat denk jij? Zou jij eerlijke beslissingen nemen achter een sluier van onwetendheid?