Fenomenologie: vertegenwoordigers, centrale ideeën en voorbeelden

Deze revolutionaire benadering, ontwikkeld door Edmund Husserl, heeft tot doel terug te keren naar de essentiële sensaties en ervaringen van mensen, wat een diepe stempel heeft gedrukt op de filosofie en psychologie.

Fenomenologie is een filosofische stroming die menselijke ervaringen onderzoekt en beschrijft zoals wij ze beleven, zonder vooropgezette interpretaties of oordelen. In plaats van dingen van buitenaf of met theorieën te analyseren, kun je beter letten op de sensaties, percepties en emoties die op dat moment optreden.

Stel je bijvoorbeeld voor dat je door een park loopt. In plaats van na te denken over hoeveel stappen je zet of wat voor soort bomen je omringen, zou het fenomenologische zich concentreren op hoe je die ervaring beleeft. Het gevoel van de wind op je huid, de geluiden van de vogels, de geur van het gras en hoe dit geeft je een gevoel. We delen alles wat je moet weten over deze denkrichting.

Filosofische wortels van de fenomenologie

Deze stroming heeft zijn wortels in het filosofische denken van de 18e en 19e eeuw, vooral in het Duitse idealisme. Dit houdt in dat de werkelijkheid geen entiteit is die onafhankelijk bestaat, maar wordt gevormd en begrepen door de geest en het bewustzijn van elk individu.

Filosofen als Immanuel Kant en Friedrich Hegel legden de basis voor de ontwikkeling van deze school. Kant bestudeerde de relatie tussen ervaring en perceptie. Zijn centrale werk, Critique of Pure Reason (1781), onderzoekt hoe onze cognitieve vaardigheden ons begrip van de werkelijkheid vormgeven.

Friedrich Hegel daarentegen richtte zich op de ontwikkeling van het bewustzijn in zijn werk Phenomenology of Spirit (1807). In deze tekst onderzoekt Hegel hoe het bewustzijn in de loop van de tijd evolueert, in een proces dat gaat van de meest fundamentele zintuiglijke ervaring tot het complexe begrip van de werkelijkheid.

De ideeën van zowel Kant als Hegel lieten latere intellectuelen, zoals Edmund Husserl, specifieke methoden ontwikkelen om de menselijke ervaring te onderzoeken.

Wat is de fenomenologie van Husserl?

Edmund Husserl (1859-1938) was een Duitse filosoof die werd erkend als de vader van deze denkrichting. In het begin van de 20e eeuw zocht hij, onder invloed van Kant en Hegel, naar een filosofische vorm die de menselijke ervaring dieper en fundamenteler zou benaderen, zonder de tussenkomst van vooropgezette theorieën of aannames.

Zo introduceerde Husserl het concept van ‘ fenomenologische reductie (Engelse link) ’ Dat wil zeggen, het opschorten of ‘tussen haakjes zetten’ van onze overtuigingen en oordelen over de externe realiteit, om ons te concentreren op ervaringen zoals ze zich voordoen.

Door deze methodologie probeerde Husserl te bereiken wat hij het ‘ding zelf’ noemde, dat wil zeggen pure ervaringen, zonder de vervormingen die onze theorieën of vooroordelen kunnen introduceren.

Een ander sleutelidee van hem is de intentionaliteit, die stelt dat al het bewustzijn op een object gericht is. Met andere woorden: al onze gedachten, percepties of emoties zijn altijd ergens op gericht. Of het nu een fysiek object, een emotie of een idee is.

Hiermee rekening houdend definieert Husserl het fenomenologische als een kritische filosofische stroming die gericht is op de studie van de onmiddellijke en subjectieve ervaring (Engelse link). Het doel is om terug te keren naar de dingen zelf, met de nadruk op hoe we leven en onze ervaringen voelen, niet vervormd door theorieën of andere interpretaties.

Andere vertegenwoordigers van deze gedachte

Naast Edmund Husserl hebben verschillende vooraanstaande intellectuelen bijgedragen aan de ontwikkeling en uitbreiding van deze school. Enkele van de belangrijkste vertegenwoordigers zijn de volgende:

• Martin Heidegger. Heidegger, een discipel van Husserl, sloeg deze stroming in een nieuwe richting en richtte zijn aandacht op het zijn en het bestaan. In zijn werk Being and Time (1927) onderzocht hij de aard van de mens en de relatie van het individu met de wereld, waarbij hij het menselijk bestaan in zijn tijdelijke en ruimtelijke context benadrukte.
• Jean-Paul Sartre. Hoewel hij vooral bekend staat om zijn bijdrage aan het existentialisme, werd Sartre beïnvloed door de fenomenologische methode, vooral in zijn werken Nausea (1938) en Being and Nothingness (1943). Hij concentreerde zich op individuele vrijheid, verantwoordelijkheid en de zoektocht naar betekenis in een absurde wereld.
• Maurice Merleau-Ponty. Hij was een Franse filosoof die bekend stond om zijn focus op het lichaam en de perceptie. In Phenomenology of Perception (1945) betoogde hij dat onze ervaringen altijd lichamelijk zijn en dat perceptie een daad van actieve interpretatie is.
• Simone de Beauvoir. Filosoof en feministe. Beauvoir gebruikte deze methode om vragen over identiteit en bestaan aan te pakken, vooral in haar werk The Second Sex (1949). Haar analyse van de vrouwelijke ervaring en de onderdrukking van vrouwen is gebaseerd op een diep begrip van subjectiviteit en anders-zijn (de sociale ander).
• Emmanuel Levinas. Was een Litouwse filosoof die, hoewel beïnvloed door deze stroming, deze in een ethische richting stuurde. In zijn werk Totality and Infinity (1961) benadrukt hij de relatie met de ander en het belang van ethiek in de menselijke ervaring.

Stadia van de fenomenologische methode

Volgens een studie gepubliceerd in Scientific Research Journal omvat de fenomenologische studiemethode een reeks stappen waarmee menselijke ervaringen op een rigoureuze en systematische manier kunnen worden geanalyseerd en beschreven. Wij leggen het je allemaal uit.

1. Epoché of opschorting van processen

De eerste fase van de fenomenologische methode is epoché, ook bekend als opschorting van oordeel of tussen haakjes zetten. De onderzoeker zet alle eerdere overtuigingen, aannames en oordelen over de wereld en de werkelijkheid tussen haakjes. Het doel is om de ervaring te observeren zoals deze verschijnt.

2. Intuïtie

Zodra de processen zijn opgeschort, beginnen we het fenomeen te observeren zoals het zich voordoet. Het doel hier is om het direct te ervaren, zoals het zich manifesteert in ons bewustzijn.

Het is een proces waarbij de geest zich volledig opent om de pure essentie van wat wordt waargenomen vast te leggen, waardoor de essentiële kenmerken van de ervaring vanzelf naar voren kunnen komen, zonder enige vervorming of vooroordeel.

3. Analyse

Op dit punt worden de essentiële elementen van wat tijdens de directe ervaring werd waargenomen geïdentificeerd en opgesplitst, om zorgvuldig de aspecten te onderzoeken die de geleefde ervaring definiëren, waarbij onderscheid wordt gemaakt tussen het oppervlakkige en het fundamentele.

Dit wordt gedaan om te begrijpen wat die ervaring uniek maakt en wat de essentiële kenmerken ervan zijn. Dat wil zeggen: de kenmerken die de essentie ervan vormen zoals deze werd waargenomen, zonder dat de externe invloeden in de voorgaande stappen zijn opgeschort.

4. Beschrijving

Ten slotte moet precies worden beschreven wat er is waargenomen, op basis van wat eerder is ervaren en geanalyseerd. De beschrijving moet de essentie van de pure ervaring weerspiegelen, zoals die zichtbaar is tijdens het proces van intuïtie en analyse.

Het is van cruciaal belang dat deze beschrijving zich alleen richt op wat wordt waargenomen zoals het zich in het bewustzijn heeft gemanifesteerd. Zo wordt de ervaring in de meest authentieke vorm vastgelegd.

Soorten fenomenologie

Er zijn verschillende benaderingen binnen deze stroming, voortgekomen uit de ideeën van Husserl, en elk ervan heeft specifieke kenmerken. Hieronder presenteren wij ze:

• Transcendentaal. Ontwikkeld door Husserl en gericht op fenomenologische reductie om puur bewustzijn te analyseren. Het probeert een duidelijke en onvervormde beschrijving van subjectieve ervaringen te verkrijgen (Engelse link), door middel van tijdperk.
• Existentieel. Geassocieerd met filosofen als Heidegger en Sartre, breidt dit het fenomenologische uit naar de studie van het menselijk bestaan. In tegenstelling tot het transcendentale type richt het zich meer op de dagelijkse ervaring en het in de wereld zijn.
• Ethiek. Onderzocht door filosofen als Emmanuel Levinas, legt de nadruk op ethische relaties LINK OPENT NIET en verantwoordelijkheid jegens anderen. Het geeft prioriteit aan concrete interactie-ervaringen en hoe deze onze morele verplichtingen vormgeven.
• Hermeneutiek. Gepromoot door Hans-Georg Gadamer en Paul Ricoeur, combineert fenomenologie met hermeneutiek (de kunst van het interpreteren van teksten en betekenissen). Dit perspectief is geïnteresseerd in hoe we onze ervaringen interpreteren en begrijpen (Spaanse link), waarbij de rol van taal en geschiedenis in de constructie van de werkelijkheid wordt benadrukt.

Voorbeelden om fenomenologisch denken te begrijpen

Zoals we al zeiden, probeert het fenomenologische veld eerdere interpretaties en oordelen weg te nemen om de betekenis van elk moment vast te leggen. Dit zijn enkele voorbeelden.

Een bloem observeren

Wanneer je een bloem observeert, in plaats van na te denken over de botanische classificatie of hoe er voor wordt gezorgd, zou het fenomenologische zich concentreren op hoe je de bloem waarneemt.

Misschien merk je de levendige kleuren, de zoete geur en de zachte textuur van de bloemblaadjes op, om het ‘ding zelf’ van de ervaring vast te leggen. Dat wil zeggen de essentie van wat het betekent om de bloem te zien en te voelen.

Loop op het strand

Breng een dag door op het strand. Deze stroming geeft prioriteit aan hoe je een wandeling op deze plek ervaart. Het gevoel van het warme zand onder je voeten, het geluid van beukende golven en de geur van zout water.

In plaats van te focussen op wat voor soort strand het is of hoeveel mensen er zijn, bevordert deze filosofie (net als mindfulness ) het aanwezig zijn in het hier en nu, waarbij we aandacht besteden aan onze sensaties, gedachten en emoties zonder afleiding of oordelen.

Luister naar muziek

Als je naar je favoriete nummer luistert, merk dan op hoe de muziek je laat voelen. Het ritme dat je uitnodigt om te bewegen, de tekst die bij je resoneert en de emotie die het oproept. In plaats van de techniek van de muzikant of de context van het nummer te analyseren, zou je je concentreren op de pure ervaring van de melodie.

Geniet van een maaltijd

Stel je voor dat je een heerlijk gerecht eet. In plaats van na te denken over de ingrediënten of hoe het bereid is, focus je vanuit fenomenologisch oogpunt op de zintuiglijke ervaring. De smaak in je mond, de textuur van het eten en het aroma dat je omringt. Je zou verbinding maken met wat er gebeurt en hoe je je voelt tijdens het eten.

Fietsen

Wanneer je fietst, redeneer dan niet over de techniek of over de doelstellingen van de activiteit. Deze stroming nodigt je uit om het gevoel van vrijheid, de wind op je gezicht en het landschap om je heen te ervaren.

Fenomenologie en haar invloed op de psychologie

In de context van psychotherapie richt het fenomenologische veld zich op de subjectieve ervaring van het individu. Daardoor wordt een dieper begrip van hun ervaringen bevorderd. Deze school heeft een diepe stempel gedrukt op verschillende psychologische stromingen, vooral in de humanistische psychologie en de existentiële psychologie. Het komt tot uiting in de volgende therapieën.

1. Patiëntgerichte therapie

Deze aanpak, ontwikkeld door Carl Rogers, is gebaseerd op empathisch begrip van de ervaring van de persoon (Spaanse link). Daardoor wordt een veilige omgeving gecreëerd waarin de patiënt zijn gevoelens en gedachten onderzoekt.

Dit type therapie benadrukt het belang van de persoon als hoofdrolspeler in zijn genezingsproces, waardoor hij of zij toegang krijgt tot zijn unieke perceptie van de werkelijkheid.

2. Gestalttherapie

Dit perspectief moedigt patiënten aan zich bewust te zijn van hun emoties en acties. Daardoor kunnen ze verbinding maken met hun innerlijke realiteit. Gestalttherapie probeert mensen te helpen zichzelf te herkennen en hun ervaringen beter te begrijpen, waardoor zelfkennis en persoonlijke groei worden bevorderd.

3. Existentiële psychotherapie

Het is een techniek die door deze denkrichting is beïnvloed door zich te concentreren op de subjectieve ervaring van het bestaan. Dit doordat het mensen uitnodigt na te denken over hun leven, hun keuzes en de zoektocht naar betekenis.

Existentiële psychotherapie erkent de complexiteit van de menselijke ervaring en biedt ruimte om onderwerpen als angst, vrijheid en verantwoordelijkheid te onderzoeken.

Belangrijkste punten van kritiek op deze theorie

Gedurende haar evolutie heeft deze denkrichting met verschillende kritiek te maken gehad. Een van de meest voorkomende is de beschuldiging van subjectivisme, dat beweert dat dit kan leiden tot een individualistisch perspectief. Daarbij worden ieders ervaringen als te specifiek gezien om generaliseerbaar te zijn.

Dit zou het vermogen van de fenomenologie beperken om universele uitspraken te doen over de menselijke ervaring.

Bovendien betwijfelen sommige filosofen het ontbreken van een objectieve en wetenschappelijke methode in de fenomenologie. Dat suggereert dat de nadruk op subjectieve ervaring een methodologische nauwkeurigheid ontbeert die de geldigheid ervan als filosofische theorie conditioneert.

En vanuit de sociologie en het feminisme wordt kritiek geuit op hun neiging om te negeren hoe sociale structuren en machtsverhoudingen de ervaring beïnvloeden. Iets dat kan leiden tot een onvolledig beeld van hoe individuele ervaringen worden beïnvloed door externe factoren.

Een stroming om verbinding te maken met het nu

Door ons te concentreren op subjectieve ervaringen en hoe dingen zich manifesteren in het bewustzijn, nodigt fenomenologie ons uit om de essentie van dagelijkse ervaringen te onderzoeken en te analyseren hoe elk moment wordt onthuld door onze perceptie en begrip.

Bedenk dat we door de fenomenologie leren het leven dieper te observeren, de betekenis van onze ervaringen te begrijpen. Daardoor kunnen we een meer authentieke verbinding met het heden  ontwikkelen.