De meestvoorkomende cognitieve biases uitgelegd met voorbeelden

Je hersenen worden gedomineerd door meer dan één cognitieve bias. Als je ze aan de hand van eenvoudige voorbeelden herkent, kun je de werkelijkheid duidelijker zien, zonder oordelen of nutteloze denkwijzen.

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 10 februari, 2025

Onze capaciteiten onderschatten, het verleden idealiseren, selectieve aandacht toepassen… Er zijn veel voorbeelden van cognitieve biases, dat wil zeggen die mentale sluiproutes die van invloed zijn op de manier waarop je informatie verwerkt.

Ze zijn het gevolg van de beperking van de hulpbronnen van de hersenen om grote hoeveelheden gegevens te verwerken. Ze worden meestal beïnvloed door je eerdere ervaringen, opleiding, cultuur, emoties en de noodzaak om onzekerheid te verminderen.

Door te erkennen dat je cognitieve biases gebruikt, kun je fouten minimaliseren en rationeler en eerlijker handelen. Nu is het niet iets dat jou op een bepaalde manier definieert, omdat we ze in feite allemaal onbewust toepassen. Hoewel ze dus nuttig kunnen zijn bij het nemen van snelle beslissingen, leiden ze vaak tot onnauwkeurige interpretaties, foutieve oordelen of irrationeel gedrag.

De psycholoog en Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman heeft ze het meest bestudeerd. Zozeer zelfs dat zijn boek Thinking Fast, Thinking Slowly (2011) een referentie in deze kwestie is, en ons onthult dat er bijna 180 soorten vooroordelen zijn en dat ze er allemaal voor zorgen dat we het logisch denken opgeven.

Je ervan bewust worden is een uitoefening van verantwoordelijkheid. We beschrijven de meestvoorkomende.

De meestvoorkomende cognitieve biases

1. Voorkeur voor bevestiging

Deze bias definieert de neiging om informatie te zoeken en te onthouden die onze reeds bestaande overtuigingen bevestigt. Ondertussen negeren of bekritiseren we zelfs alle gegevens die deze tegenspreken. De menselijke geest zal altijd de voorkeur geven aan interactie met bronnen die herbevestigen wat we al hebben geïntegreerd.

De sleutel om dit mogelijk te maken ligt in de inspanning. Over het algemeen vereist het verwerken van nieuwe informatie die in strijd is met onze ideeën een grotere cognitieve inspanning. Bovendien veroorzaakt het emotioneel ongemak.

Voorbeeld: Martina gelooft dat een specifiek type dieet dat ze altijd heeft geweten het beste is voor haar tienerdochter om af te vallen. Daarom zul je op zoek gaan naar artikelen of getuigenissen die jouw mening ondersteunen, waarbij je onderzoeken negeert die het tegendeel bewijzen.

2. Verankeringsvooroordeel

Het gebeurt wanneer we beslissingen nemen op basis van de eerste informatie die we ontvangen, die als ‘anker’ fungeert. Verankering beïnvloedt onze voornemens en dagelijkse handelingen, omdat het vasthoudt aan een eerder idee alsof het de absolute waarheid bevat.

Voorbeeld: In een winkel verkopen ze een televisie met een originele prijs van 900 euro, maar nu wordt deze bij de uitverkoop aangeboden voor 600 euro. Klanten gaan ervan uit dat deze prijs een koopje is, want voorheen was deze 300 euro waard euro meer. Ze gaan ervan uit zonder zich af te vragen of het oorspronkelijke bedrag logisch was.

3. Halo-effect

Van de voorbeelden van cognitieve biases is het halo-effect een van de bekendste. Mensen generaliseren soms een positieve indruk van een man of vrouw naar andere, niet-gerelateerde aspecten. Dit impliceert dat een aantrekkelijke eigenschap (zoals fysieke verschijning) van invloed is op de manier waarop we andere kenmerken, zoals intelligentie, evalueren.

Voorbeeld: In een sollicitatiegesprek kan een goedgeklede en aantrekkelijke kandidaat als competenter of gekwalificeerd worden gezien, ook al is zijn CV inferieur aan dat van anderen. Deze vooringenomenheid kan van invloed zijn op belangrijke beslissingen, zoals aanwervingen of academische evaluaties.

4. Beschikbaarheidsbias

Velen van ons vervallen in deze vooringenomenheid wanneer we beslissingen nemen op basis van de informatie die het eerst in ons opkomt. Het interessante is dat deze reeks gegevens voor ons altijd een emotionele component heeft.

Voorbeeld: Als je hoort over overvallen in de stad, kun je ervan uitgaan dat het misdaadcijfer toeneemt, zelfs als de gegevens anders laten zien. Het gemak waarmee je dit nieuws onthoudt, is omdat het impact op je heeft, en dit doet je denken dat het vaker voorkomt dan het in werkelijkheid is.

5. Dunning-Krugereffect

Je bent vast wel eens iemand tegengekomen met dit gedragspatroon. Het Dunning-Krugereffect beschrijft hoe mensen met een laag competentieniveau op een bepaald gebied de neiging hebben hun capaciteiten te overschatten.

Ondertussen hebben degenen die bekwaam zijn en een onderwerp goed beheersen de neiging zichzelf te onderschatten. Dit gebeurt omdat de minder capabele mensen niet in staat zijn hun eigen incompetentie te onderkennen.

Voorbeeld: Je buurman leest een paar artikelen op internet over economie en denkt nu al 100% te begrijpen hoe de aandelenmarkt werkt. Hij biedt financieel advies op basis van zijn beperkte kennis, waarbij hij de complexiteit van dit werk negeert.

6. Eigenbelang

Als er al sprake is van een bias die we vaak tegenkomen, dan is het wel zelfbediening. Het definieert de klassieke tendens als het gaat om het toeschrijven van successen aan interne factoren (capaciteiten en/of inspanningen) en mislukkingen aan externe factoren (pech, omstandigheden, enz.).

Voorbeeld: Als je een promotie krijgt, schrijf je deze toe aan je inspanning. Als je het niet snapt, geef je de schuld aan de voorkeur van de baas voor een andere collega.

7. Negativiteitsvooroordeel

Volgens onderzoek gepubliceerd in Social Neuroscience (Engelse link) zou de negativiteitsbias zijn biologische doel hebben: meer gewicht geven aan negatieve ervaringen in vergelijking met positieve zou ons een positief voordeel opleveren.

Zolang we deze mentale benadering niet tot het uiterste doorvoeren, kan het nuttig zijn door ons te dwingen voorzichtiger te zijn bij bepaalde acties of beslissingen.

Voorbeeld: Je rijdt al meer dan 20 jaar, maar heeft een keer een klein ongeval gehad op de snelweg. Sindsdien vermijd je ze wanneer je maar kunt en zeg je tegen jezelf dat dit de gevaarlijkste plekken in de auto zijn.

8. Vooroordeel over optimisme

Optimisme-vooroordeel geeft vorm aan het geloof waarin iemand ervan uitgaat dat de kans groter is dat goede dingen hem in het leven zullen overkomen en dat het lot altijd in zijn of haar voordeel zal uitvallen.

Voorbeeld: Pablo spaart geen geld omdat hij denkt dat hij nooit financiële problemen zal krijgen. Hij gelooft dat hij altijd een gegarandeerde baan zal hebben.

9. Vals uniekheidseffect

Het bestaat uit de veronderstelling dat onze capaciteiten uniek zijn. Deze vooringenomenheid definieert de mensen die het feit onderschatten dat er honderden mannen en vrouwen zijn die dezelfde vaardigheden of positieve eigenschappen delen.

Voorbeeld: Andrea denkt dat zij de meest creatieve medewerker in haar bedrijf is en dat niemand zulke originele ideeën kan hebben als zij.

10. Bekendheidseffect

Dit is weer een van die voorbeelden van cognitieve biases die we bij veel mensen om ons heen zien. Sterker nog, als je even nadenkt, kun je het misschien zelfs zelf presenteren. De bekendheidsbias definieert de neiging om alles wat we al weten te kiezen of te verkiezen, omdat het ons bekend voorkomt.

Voorbeeld: Elena koopt thuis altijd hetzelfde merk wasmiddel, omdat dit het wasmiddel is dat haar moeder gebruikte. Hij is nooit gestopt om nieuwe te proberen, omdat ze wantrouwen opwekken.

11. Vooroordeel van autoriteiten

Onder de meest klassieke voorbeelden van cognitieve biases mag autoriteitsvooroordeel niet ontbreken. Het is die neiging om de mening van een autoriteitsfiguur te aanvaarden zonder deze op enig moment in twijfel te trekken. Iets wat vaak gevaarlijk kan zijn.

Voorbeeld: Juan volgt een expert in cryptocurrencies en economische investeringen op sociale netwerken. In plaats van de informatie uit dit cijfer te contrasteren, heeft hij besloten zijn aanbevelingen in deze kwestie op te volgen, waardoor zijn spaargeld in gevaar komt.

12. Idyllische vooringenomenheid met terugblik

Idyllische retrospectie is een cognitieve bias waarbij mensen zich het verleden op een geïdealiseerde manier herinneren, waarbij de positieve aspecten worden benadrukt en de negatieve worden vergeten of geminimaliseerd.

Dit mentale fenomeen houdt verband met de manier waarop ons geheugen en onze emoties werken: we hebben de neiging het verleden te herinterpreteren om het aan te passen aan onze huidige behoeften.

Voorbeeld: Lola bracht een vakantie door met verschillende tegenslagen (vluchtvertragingen, problemen met accommodatie, een overval…). Hij herinnert zich echter alleen de momenten van ontspanning en lachen met zijn vrienden.

13. Dodehoekeffect

We lijden aan het blinde vlekeffect als we denken dat we geen vooroordelen hebben en dat onze beslissingen en ons gedrag niet bevooroordeeld zijn. Maar zoals we hebben aangegeven, passen we allemaal dit soort mechanismen toe.

Voorbeeld: Claudia denkt dat ze nooit irrationele beslissingen neemt op basis van vooroordelen, zoals haar eigen familie vaak doet.

14. Vooroordeel van overlevenden

We passen overlevingsbias toe als we de aandacht alleen richten op mensen die een omstandigheid hebben overleefd of die succesvol zijn geweest in een taak. We negeren echter degenen die die tegenslag niet hebben overwonnen of die hebben gefaald. Hiermee verliezen we de informatie die deze feiten ons zouden kunnen verschaffen.

Voorbeeld: Een rekruteringstechnicus bij een groot bedrijf richt zich alleen op kandidaten die in het verleden op een bepaald gebied succesvol zijn geweest, en negeert de mensen wier mislukkingen hen waardevolle lessen hebben opgeleverd.

15. Projectieafwijking

In ons dagelijks leven passen we vaak, zonder het te beseffen, de projectiebias toe. En dit kan enigszins frustrerend zijn. Het bestaat uit de veronderstelling dat anderen dezelfde emoties, waarden of overtuigingen delen.

Voorbeeld: Clara denkt dat iedereen haar favoriete film bewondert, omdat deze volgens haar erg goed is. Zijn partner onthult hem echter op een gegeven moment dat deze productie voor hem pijnlijk en ondraaglijk is.

16. Resultatenbias

Dit is een vooroordeel dat een beslissing uit het verleden alleen beoordeelt op basis van de resultaten of wat er is gebeurd, maar op geen enkel moment rekening houdt met de context.

Voorbeeld: Een student besluit niet hard te studeren voor een toets, maar krijgt een goed cijfer omdat de toets makkelijk was. Hij is van mening dat zijn beslissing om niet te studeren ‘intelligent’ was, zonder te erkennen dat hij gewoon geluk had.

17. Kadereffect

Onze beslissingen worden vaak beïnvloed door de manier waarop informatie wordt gepresenteerd. De framing bias of het framing-effect definieert een neiging waar velen van ons in vervallen als we bijvoorbeeld worden beïnvloed door de boodschappen van marketing- en reclamebedrijven.

Voorbeeld: Soms koop je liever een yoghurt met het label ‘90% vetvrij’, in plaats van een yoghurt met de tekst ‘10% vet’. Je realiseert je niet altijd dat het hetzelfde is.

18. Status quo-vooroordeel

Van de voorbeelden van cognitieve biases is de status quo-vooroordeel een van de meestvoorkomende. Het verschijnt wanneer onze geest zich vastklampt aan het idee om de voorkeur te geven aan dingen die blijven zoals ze zijn, in plaats van verandering te riskeren.

Voorbeeld: Je onderhoudt een dure internetdienst omdat overstappen ingewikkeld lijkt, terwijl er veel betere opties op de markt zijn.

19. Vooroordeel over informatie

Bij de buitensporige informatievooroordelen zoeken we meer informatie dan nodig is om een beslissing te nemen, in de overtuiging dat dit mechanisme altijd helpt. Maar soms verzadigt dit gedrag ons en blokkeert het ons zelfs als het gaat om het nemen van beslissingen.

Voorbeeld: Je leest 64 recensies van een product voordat je het koopt, terwijl de eerste al genoeg waren.

20. Illusie van controle

Vaak is het ons toewijden aan nutteloze toestanden van lijden wat de illusie van controlevooroordeel definieert. Het gebeurt wanneer we denken dat we meer controle hebben over gebeurtenissen dan feitelijk mogelijk is.

Voorbeeld: Sara ging ervan uit dat haar vriendin Anabel haar hele leven aan haar zijde zou staan. Sinds ze moeder is geworden, belt ze haar echter nauwelijks meer en heeft ze meer vrienden gemaakt met andere collega’s, waarbij ze haar terzijde laat.

21. Contrasteffect

Contrastbias is een psychologisch fenomeen waarbij perceptie of evaluatie wordt beïnvloed door vergelijking met iets dat ervoor of erna werd gepresenteerd.

Voorbeeld: Op de menukaart van een restaurant kan het opnemen van een heel duur gerecht ervoor zorgen dat de andere gemiddeld geprijsde gerechten aantrekkelijker voor je lijken, ook al zijn ze nog steeds duur in vergelijking met andere etablissementen.

22. Schenkingseffect

Mensen hebben de neiging iets veel meer te waarderen vanwege het simpele feit dat dat object van ons is. Hetzelfde gebeurt met onze dierbaren. We denken vaak dat ons kind de slimste ter wereld is of dat ons huisdier de schattigste ooit is.

Voorbeeld: Lucas weigert afstand te doen van een oude fauteuil die hij niet meer gebruikt, alleen maar omdat hij hem als de zijne beschouwt en omdat hij hem al sinds zijn kindertijd heeft.

23. Selectieve aandachtsbias

Soms besteden we alleen aandacht aan bepaalde aspecten van een situatie en negeren we andere. Selectieve aandachtsbias zorgt ervoor dat we veel informatie verliezen in al onze ervaringen en sociale realiteiten.

[atomik-in-text] Je houdt helemaal niet van een bepaalde politieke kandidaat omdat zijn kledingstijl enigszins ouderwets is. Je negeert echter zijn prestaties en goede vaardigheden.

24. Emotioneel besmettingseffect

In ons dagelijks leven is het heel gemakkelijk om beïnvloed te worden door de emoties van anderen zonder de situatie te analyseren. Dit soort vooroordelen komt vaker voor bij mensen met een hoge empathie.

Voorbeeld: Matías wordt meestal erg ongerust als zijn partner problemen heeft op het werk. Soms weet hij zelfs niet hoe hij haar moet steunen, omdat hij zich overweldigd voelt door haar humeur.

25. Verzonken kostenvooroordeel

Veel mensen maken vaak de fout om tijd en moeite te blijven investeren in iets dat nutteloos is. We hebben het uiteraard over de bekende ‘sunk cost bias’. Bovendien heeft de Drexel Universiteit (Engelse link) in Philadelphia onderzocht hoe dit mentale proces onderzoek kan conditioneren dat in werkelijkheid niet haalbaar is, maar waarin nog steeds geld en werk wordt geïnvesteerd.

Voorbeeld: Bijna 7 jaar geleden studeerde Miguel voor brandweerman. Hij doet het terwijl hij weet dat het niet zijn passie is en dat het heel goed mogelijk is dat hij de fysieke tests nooit zal doorstaan. In plaats van de realiteit te willen zien, investeert hij inspanningen in dat doel, omdat hij denkt dat het zonde zou zijn om het nu te verlaten.”

Cognitieve biases, een gewoonte van ons brein

Niemand wordt gespaard. De invloed van cognitieve biases op ons gedrag en onze beslissingen is doorslaggevend. Het is echter lastig om dit te realiseren. Bijna niemand van ons merkt graag dat bepaalde mentale heuristieken de valstrik van stereotypen opzetten of dat we, door zo snel te oordelen, een of ander onbewust vooroordeel versterken.

Aarzel niet om je eigen aannames ter discussie te stellen en kritisch na te denken over je cognitieve biases. Als je dat doet, kun je een evenwichtiger mentaal perspectief ontwikkelen. Onthoud altijd dat in een wereld vol informatie en snelle beslissingen het begrijpen van deze mentale valkuilen de sleutel is tot helderder, bewuster en nauwkeuriger denken.