Compassiemoeheid onder zorgverleners

Soms zijn zorgverleners niet in staat om de personen die ze behandelen zich beter te laten voelen. Dit veroorzaakt een vorm van posttraumatische stress: compassiemoeheid.  Compassiemoeheid is een toestand die voortkomt uit het zorgen voor en meeleven met patiënten. Het zien van de fysieke, psychologische, sociale en geestelijke pijn van hun patiënten put deze zorgverleners uit. Naarmate de tijd vordert beginnen sommigen deze pijn zelfs indirect te ervaren.

Empathie als een oorzaak van stress

Een patiënt die elke dag van de week een dialyse krijgt, zal ongetwijfeld een band vormen met zijn of haar zorgverlener. Alleen al omdat de twee elkaar zien op een dagelijkse basis, observaties uitwisselen en hoop op verbetering uitspreken ontstaat er een vriendelijk soort vertrouwen.

Toegegeven, het is belangrijk om te weten hoe je je in iemand anders kunt verplaatsen. Zorgverleners moeten de behoeften van hun patiënten kennen en een verbinding met ze aangaan. Empathie heeft echter ook een keerzijde, en kan de aanleiding vormen voor bepaalde soorten stress. Dit is precies wat er gebeurt bij compassiemoeheid.

Empathie verbetert de kwaliteit van de behandeling. Tegelijkertijd vergroot het echter ook de kwetsbaarheid van zorgverleners en verhoogt het hun risico op een burn-out. Kortom, hoe meer empathie, hoe groter het risico op compassiemoeheid.

Hersenmechanismen van empathie

In 1995 bedacht Charles Figley, directeur van het Traumatology Institute aan de Tulane Universiteit in New Orleans, de term compassiemoeheid. Hij merkte op dat zorgverleners die in de geestelijke gezondheidszorg met getraumatiseerde mensen werkten in de loop van de tijd indirect de effecten van het trauma begonnen te ervaren.

Ook al is de oorsprong van de term vrij recent, de hersenmechanismen die het verklaren zijn al langer bekend. Ze zijn verwant aan empathie en imitatiegedrag. Kort gezegd zorgen de amygdala, de orbitofrontale cortex  en spiegelneuronen ervoor dat je met een ander persoon mee kunt leven.

Als er sprake is van heftige pijn en diep lijden groeit het vermogen tot empathie bij personen. In dit geval wordt compassiemoeheid dan ook duidelijker merkbaar.

Symptomen van compassiemoeheid

Compassiemoeheid is het resultaat van een cumulatief proces. Zoals we hebben gezien ontwikkelt het als gevolg van emotionele onrust dat wordt versterkt door continu en intensief contact met patiënten. Maar wat zijn de tekenen en symptomen die erbij horen?

• Cognitief: Geheugenproblemen, tekort aan aandacht en concentratie, terugkerende negatieve gedachten, flashbacks.
• Emotioneel: intense gevoelens van angst, verdriet, woede, algemene wanhoop, verlies van vreugde of geluk.
• Fysiek: buikpijn en spijsverteringsproblemen, duizeligheid, hoofdpijn, hypertensie, pijn, spierspanning, chronische vermoeidheid, moeite met in slaap vallen.

Tot slot kunnen de volgende uitingen op de werkvloer een teken zijn van compassiemoeheid: weinig motivatie, gevoelens van onbegrip, de indruk van incompetentie en het afstand nemen van collega’s.

De relatie met posttraumatische stressstoornis

Je hebt misschien al opgemerkt dat compassiemoeheid veel in gemeen heeft met posttraumatische stressstoornis. Laten we bekijken waar PTSS uit bestaat. Een stressvolle of traumatische gebeurtenis veroorzaakt het, een gebeurtenis die de dreiging van extreme lichamelijke schade in zich mee draagt. Het lichaam reageert vervolgens met intense stress in een poging om zich aan te passen aan de omgeving. Dit kan op iedere leeftijd gebeuren en zich voor doen lang na de traumatische gebeurtenis.

Compassiemoeheid daarentegen steekt plotseling de kop op. Daarnaast wordt de stress veroorzaakt door meerdere triggers, niet door een enkele gebeurtenis. Met andere woorden, de constante blootstelling, emotionele betrokkenheid en therapeutische relatie van de zorgverlener met de patiënt veroorzaken de reactie.

Drie groepen van gedeelde symptomen

Compassiemoeheid en PTSD delen enkele symptomen:

• Herbeleving van het moment. Als het conflict niet opgelost is kan de betreffende persoon een traumatische ervaring herbeleven of herinneren in de vorm van piekeren of flashbacks. Voor zorgverleners is dit bijzonder ingewikkeld. Het is niet een teveel aan werk dat de stress veroorzaakt, maar de emotionele betrokkenheid bij hun patiënt.
• Ontwijking en psychische afstomping. De persoon probeert gedachten, emoties, mensen, plekken, taken en situaties die hem of haar herinneren aan de traumatische gebeurtenis te ontwijken. Daarnaast zijn ze geneigd spullen die ze associëren met de gebeurtenis weg te doen en stoppen ze met het deelnemen aan activiteiten die ze eerder wel leuk vonden. Een persoon met compassiemoeheid ervaart naast PTSD ook ongemak, irritatie en verwarring. Ze verwijderen zichzelf lichamelijk en emotioneel van hun patiënten en andere mensen, wat hun sociale leven schade toe kan brengen.
• Hyperactivatie. Opwinding is het niveau van lichamelijke activatie. In dit geval ervaren patiënten een constante staat van spanning en alertheid. Ze reageren op een extreme manier op vrijwel alles.

Hoe om te gaan met compassiemoeheid

Nu je weet wat compassiemoeheid is, kun je het belang zien van goed emotioneel management in de zorg. Sommige aanbevelingen om met deze situatie om te gaan zijn:

• Neem tijd voor jezelf om perspectief te krijgen en je te ontkoppelen
• Identificeer de kwaliteiten en middelen die je in situatie waarin anderen pijn lijden kunnen helpen.
• Slaap voldoende en eet gezond.
• Beweeg genoeg en  doe ontspanningsoefeningen.
• Deel je gedachten en gevoelens met je collega’s.

Zoals je kunt zijn zijn de bijwerkingen van emotionele en pijnlijke situaties heel echt. Zelfs opgeleide professionals hebben soms moeite hiermee om te gaan. Voor jezelf zorgen is een prioriteit die je niet mag vergeten. Het is zelfs van groot belang als je de best mogelijke behandeling aan je patiënten wilt geven.