Wat is psychose? Wat zijn de oorzaken en hoe behandel je het?

We kunnen psychose in het algemeen omschrijven als: “een mentale stoornis waarbij het geestelijke functioneren zodanig verzwakt is zodat het grotendeels het vermogen van de patiënt verstoort om met de gewone moeilijkheden van het leven om te gaan.” (KMLE Medisch Woordenboek)

Als je deze definitie bekijkt, denk je misschien aan bepaalde aandoeningen die psychose of psychotische symptomen kunnen veroorzaken. Die variëren van schizofrenie, schizotypische persoonlijkheidsstoornis, psychotische stoornissen als gevolg van medicatie of drugs en psychotische stoornissen met andere medische oorzaken.

Wat is psychose?

Stoornissen in het schizofreniespectrum en andere psychotische stoornissen worden bepaald door afwijkingen in één of meer van de volgende vijf gebieden: waanideeën, hallucinaties, verwarde gedachte (spraak), verward of afwijkend motorisch functioneren (met inbegrip van katatonie) en negatieve symptomen. Dit is volgens de DSM-V. Laten we nu eens kijken naar de kenmerken van deze symptomen van psychose.

Waanideeën

Waanideeën zijn sterke overtuigingen die niet vatbaar zijn voor verandering, zelfs al worden ze geconfronteerd met onmiskenbaar bewijs dat ze weerlegt. Ze kunnen ruim variëren in onderwerp (ze kunnen religieus zijn, of grootheidswaan, enzovoort).

Dit is wellicht een overdreven vereenvoudiging maar we kunnen ze ook “verzonnen verhalen” noemen die zieke mensen hebben. Maar deze mensen weten niet dat ze verzonnen zijn. Dus geeft de persoon uitdrukking aan wat hij denkt dat werkelijk is. Hij handelt ook volgens dit verhaal, zelfs al komt het niet overeen met de werkelijkheid.

Als de waanideeën duidelijk onrealistisch en onbegrijpelijk zijn en niet voortkomen uit de huidige levenservaringen, dan beschouwen we ze als zonderling.

• Een voorbeeld van een uitzonderlijk waanidee is de overtuiging dat een externe kracht de inwendige organen van een persoon weggenomen heeft en ze vervangen heeft met de organen van iemand anders, zonder wonden of littekens achter te laten.
• Een voorbeeld van een niet-uitzonderlijk waanidee is de overtuiging van een persoon dat hij gevolgd wordt door de politie, ook al is daarvoor geen enkel overtuigend bewijs.

Hallucinaties

Hallucinaties zijn waarnemingen die optreden zonder dat er sprake is van een externe prikkel. Ze zijn levendig en duidelijk en ze hebben al de kracht en de invloed van normale waarnemingen. Maar de betrokkene kan ze niet uit vrije wil beheersen. Ze kunnen bij elk zintuig optreden. Maar auditieve hallucinaties komen het meest voor bij schizofrenie en bij andere vergelijkbare stoornissen.

Volgens de DSM-V ervaren mensen auditieve hallucinaties het vaakst in de vorm van vertrouwde of onbekende stemmen. Ze nemen die waar alsof ze buiten hun eigen gedachten optreden. Er bestaan ook tastbare en visuele hallucinaties en reukhallucinaties.

Verwarde gedachte (spraak)

Verwarde gedachte (drogredenen) kan men meestal in de spraak of in de manier van spreken van een persoon vaststellen. Het is erg moeilijk om met sommige mensen met psychose een gesprek vol te houden. Want ze kunnen plotseling van onderwerp veranderen. Ze kunnen ook vragen beantwoorden die we nooit gesteld hebben. En hun spraak kan zo verward zijn, dat het bijna onmogelijk is om hen te begrijpen.

Erg verward gedrag of afwijkend motorisch functioneren (met inbegrip van katatonie)

Erg verward gedrag of afwijkend motorisch functioneren kan zich op verschillende manieren uitten, van kinderachtig “dwaas gedoe” tot onvoorspelbare onrust. Een persoon kan het moeilijk hebben om een taak uit te voeren en zich te houden aan een specifiek doel. Ze zullen dus problemen hebben om dagelijkse dingen te doen.

Katatonisch gedrag treedt op als een duidelijke afname van het vermogen van een persoon om te reageren op zijn omgeving. Dit zijn mogelijke manieren waarop het verschijnt:

• een weerstand om opdrachten op te volgen
• een starre, ongepaste of uitzonderlijke houding
• een totale afwezigheid van verbale of motorische reacties

Nog andere kenmerken zijn:

• stereotype repetitieve bewegingen
• staren
• grimassen
• helemaal niet spreken
• echolalie (het herhalen van woorden of lettergrepen)

Negatieve symptomen

Twee negatieve symptomen die bij schizofrenie vooral op de voorgrond treden, zijn minder emotionele expressie en apathie. Ten eerste betekent deze daling dat een persoon zijn gevoelens minder zal tonen door middel van gelaatsuitdrukkingen, oogcontact, stemtoon en bewegingen van de handen, het hoofd en het gezicht waarmee onze spraak meestal gepaard gaat.

Ten tweede kan er sprake zijn van apathie. Dat is een vermindering in de activiteiten die iemand uit persoonlijk initiatief of met een specifiek doel doet. De persoon kan gedurende lange tijdsperioden blijven zitten en weinig interesse tonen om deel te nemen aan werk of aan sociale activiteiten.

Wat veroorzaakt psychose?

Dit is een moeilijke vraag om te beantwoorden. Want er is niet één oorzaak maar eigenlijk een uitgebreide hoeveelheid aan factoren of oorzaken van psychose. We zullen deze vraag dus proberen te beantwoorden door de verschillende “ziekten” te bekijken die psychotische symptomen kunnen veroorzaken.

Schizofrenie

Genetische factoren spelen een belangrijke rol in het risico om schizofrenie te ontwikkelen. Dit is waar, ook al hebben de meeste mensen, die de diagnose schizofrenie hebben, geen familiegeschiedenis van psychose.

Ook andere factoren zijn verbonden met een hogere kans op schizofrenie. Het kan bijvoorbeeld te maken hebben met complicaties tijdens de zwangerschap en bij de geboorte die verbonden zijn met hypoxie (zuurstoftekort) en de oudere leeftijd van de vrouw. Bovendien kunnen bepaalde negatieve situaties gedurende de zwangerschap dit ook beïnvloeden. Voorbeelden zijn stress, infectie, ondervoeding, zwangerschapsdiabetes en andere medische aandoeningen.

Men heeft ook het geboorteseizoen gekoppeld aan een hogere aantal gevallen van schizofrenie. Op sommige plaatsen is het bijvoorbeeld het einde van de winter, op andere plaatsen het begin van de lente. Het optreden van schizofrenie en van verwante stoornissen komt ook meer voor bij kinderen die in een stedelijke omgeving opgroeien. Dit geldt ook voor sommige etnische minderheden.

Schizo-affectieve stoornis

Deze stoornis wordt omschreven als een ononderbroken ziekteperiode die een episode van een belangrijke emotionele toestand (manie of depressie major), waanideeeën, hallucinaties, verwarde spraak, erg verward gedrag of negatieve symptomen inhoudt.

Gezinnen die een nauw contact hebben met mensen die schizofrenie, een bipolaire stoornis of een schizo-affectieve stoornis hebben, lopen wellicht een groter risico op een schizo-affectieve stoornis.

Een kortstondige psychotische stoornis

De risicofactoren voor deze stoornis bestaan uit reeds bestaande persoonlijkheidsstoornissen en karakteristieken. Voorbeelden hiervan zijn de schizotypische persoonlijkheidsstoornis, borderline persoonlijkheidsstoornis of specifieke kenmerken zoals achterdocht. Een kortstondige psychotische stoornis treedt vaak op na een stressvol voorval. Maar dat betekent niet dat alle stressvolle gebeurtenissen tot een kortstondige psychotische stoornis leiden.

Andere psychotische stoornissen

In het algemeen kunnen we zeggen dat een psychose zich bij iemand niet zal ontwikkelen als de nodige risicofactoren niet aanwezig zijn. De voornaamste risicofactor is biologisch. De aanzet is vaak een erg stressvolle situatie in het leven van een persoon. Het kan ook het gevolg zijn van drugsgebruik.

Niet alle psychotische episoden zijn het gevolg van druggebruik maar het verhoogt wel het risico. Bepaalde drugs zoals cannabis, kunnen tot een psychotische episode leiden. Mensen die al een episode meegemaakt hebben, zijn erg gevoelig voor de schadelijke effecten van drugs, vooral als hun vorige periode te maken had met het drugsgebruik.

Er wordt heel wat onderzoek uitgevoerd naar de mogelijke oorzaken. We kunnen niet met zekerheid zeggen wat de precieze mechanismen zijn die ervoor zorgen dat deze symptomen optreden en zich ontwikkelen. Het stress-kwetsbaarheidsmodel is de meest aanvaarde conclusie uit recent onderzoek.

Volgens dit model is een persoon met psychotische symptomen kwetsbaarder voor de ziekte dan andere mensen. Dit kan te wijten zijn aan een biologische factor of aan een voorval in hun leven.

De behandeling van psychose

Het behandelingsplan voor een psychotische stoornis moet multidisciplinair en goed gecoördineerd zijn, aangezien de therapie gewoonlijk door meerdere deskundigen wordt uitgevoerd. Dit zijn aanbevelingen voor een geschikt therapeutisch plan:

• Ten eerste, evaluatie en diagnose van de symptomen.
• Daarna de ontwikkeling van een behandelingsplan. De te verkiezen behandelingsmethode is farmaceutisch. Maar dit kan ook ondersteund worden met psychologische therapie. Die heeft een grotere invloed op de negatieve symptomen, op het psychosociaal functioneren, op de cognitieve functies en specifiek op de levenskwaliteit van een persoon.
• Een geschikte arts-patiënt of psycholoog-patiënt-relatie vinden waar de deskundige een actieve rol in de behandeling neemt.
• Informeren van de patiënt en zijn familieleden over de aandoening.
• Behandeling van andere chronische ziekten.
• Therapie om het sociale functioneren van de patiënt te ondersteunen.
• Integratie van de verschillende behandelingen van de patiënt.
• Informatie over de behandelingen die worden uitgevoerd.

Farmaceutische behandeling

Medicatie heeft altijd de voorkeur als behandelingsmethode voor patiënten met psychose. Maar deze behandeling is het doeltreffendst wanneer je het combineert met psychologische therapie.

De medicatie die men aan deze patiënten voorschrijft, zijn antipsychotica en neuroleptica. Daarnaast worden ook vaak anxiolytica en antidepressiva voorgeschreven, met als einddoel de symptomen van angst en/of depressie te behandelen.

Psychologische behandelingen

Psycho-educatie in gezinstherapie

Gezinstherapie is fundamenteel. Want het gezin moet de symptomen begrijpen zodat ze die goed kunnen beheersen. Dit zijn enkele doelstellingen van psycho-educatie:

• een goede uitleg geven over de stoornis
• de belasting voor het gezin verlichten
• een warme gezinssfeer aanmoedigen
• de communicatie verbeteren

Training van de sociale vaardigheden

De meeste mensen met psychose missen sociale vaardigheden. Dit draagt bij tot nieuwe aanvallen en ergere symptomen die nog eens bovenop het erg lage niveau van sociaal functioneren komen. Een therapeut zal bijvoorbeeld aan de volgende aspecten werken:

• gebaren
• verbale capaciteiten
• toon en ritme van de taal
• houding
• expressie
• emotionele en sociale expressie

Geïntegreerde psychologische therapie (IPT) van Roder en Brenner (2007)

IPT is een gedragstherapieprogramma voor schizofrenie. Het is groepstherapie (5-7 patiënten) en vindt drie keer per week plaats gedurende minstens drie maanden. Er zijn vijf modules. Ze omvatten cognitieve rehabilitatie (cognitieve differentiatie, sociale perceptie en verbale communicatie). Daarnaast bevat het een training sociale competentie in (de training focust op sociale vaardigheden en interpersoonlijk problemen oplossen).

Als besluit willen we nog eens vermelden dat de behandeling van psychotische stoornissen meestal bestaat uit medicatie die ondersteund wordt door psychologische therapie om zijn doeltreffendheid te verhogen. Farmaceutische behandeling is erg belangrijk omdat het helpt bij de symptomen en het evenwicht bij een persoon herstelt. Eigenlijk bevordert de medicatie de voorwaarden die de psychologische therapie zullen laten werken.

Bibliografie

American Psychiatry Association. Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5), 5th Ed. Arlington, VA: American Psychiatric Association, 2013.