Moreel relativisme: het onderscheid maken tussen goed en kwaad

Een moraal beschouwen we als een reeks normen, overtuigingen en gebruiken die het gedrag van mensen leiden (Stanford University, 2011). Een moraal schrijft voor wat goed en verkeerd is. Het laat ons met andere woorden toe het onderscheid te maken tussen gepaste en ongepaste gedachten en daden. Maar we willen het in dit artikel hebben over de betekenis van moreel relativisme.

Maar wat op papier eenvoudig lijkt, kan bij dieper onderzoek tot vragen leiden. Eén antwoord op deze twijfels en de tegenstrijdigheden die deze vragen oproepen, steunt op moreel relativisme.

Een moraal is niet objectief en ook niet universeel. We vinden eigenlijk zelfs binnen dezelfde cultuur verschillen in moraal. Ze kunnen wellicht kleiner zijn dan de verschillen die we tussen culturen vaststellen. Want als we de moraal van twee culturen vergelijken, dan worden de verschillen veel groter. Bovendien kan het naast elkaar bestaan van verschillende religies binnen dezelfde cultuur veel verschillen creëren (Rachels and Rachels, 2011).

Het begrip ethiek is nauw verbonden met moraal. Ethiek is de zoektocht naar universele principes van de moraal (hoewel sommige auteurs, zoals Gustavo Bueno, ethiek en moraal beschouwen als hetzelfde).

De personen die de ethiek bestuderen, analysen de moraal in verschillende culturen. Het doel is gedeelde kenmerken, universele principes te vinden. Wereldwijd zijn ethische gedragingen ook officieel opgenomen in de verklaring voor de rechten van de mens.

De westerse moraal

Jaren geleden veroordeelde Nietzsche (1996) de westerse viering van wat hij een “slaafse moraal” noemde. Want hij nam aanstoot aan deze moraal omdat hij geloofde dat de hoogste daden niet het werk van mensen konden zijn. Volgens hem konden ze alleen van een buiten onszelf geprojecteerde God afkomstig zijn. En de moraal waarvoor Nietzsche terugschrok, wordt in oorsprong als joods-christen beschouwd.

Ondanks de filosofische kritiek is deze moraal nog steeds levendig. Maar het is vrijzinniger geworden. Als gevolg van het kolonialisme en zijn overheersing over de westerse wereld is de joods-christelijke moraal ook de meest wijdverspreide. En dit feit kan soms problemen veroorzaken.

Cultureel relativisme

Een andere moraal evalueren vanuit het standpunt van je eigen moraal kan een totalitaire praktijk zijn. Want wanneer je dit doet, vorm je meestal een negatieve evaluatie vol stereotypen. Dat is ook de reden dat we bijna altijd de moraal verwerpen die zich niet aanpast aan onze eigen moraal. We kunnen zelfs het morele vermogen in twijfel trekken van iemand met een ander systeem.

Om te begrijpen hoe verschillende vormen van moraal met elkaar in wisselwerking treden, willen we de verklaring van Wittgenstein (1989) even bekijken. Hij legt de moraal aan de hand van een eenvoudig schema uit. Probeer deze eenvoudig oefening eens uit. Want het zal je helpen om het beter te begrijpen. Neem dus een blad papier en teken er een aantal cirkels op. Elke cirkel zal een andere moraal vertegenwoordigen. Er zijn drie mogelijkheden waarop deze cirkels op elkaar inwerken:

• De eerste mogelijkheid is dat twee cirkels elkaar niet overlappen.
• De tweede mogelijkheid is dat één cirkel zich binnen in een andere cirkel bevindt.
• En de derde mogelijkheid is dat twee cirkels elkaar overlappen maar niet volledig.

Twee cirkels die overlappen, vertegenwoordigen twee morele codes die iets gemeenschappelijk hebben. Ze bezitten ook verschillende graden van gemeenschappelijkheid afhankelijk van hoeveel ze overlappen. Bovendien zijn er grotere cirkels die vormen van moraal vertegenwoordigen die meer normen omvatten. Er zijn ook kleinere cirkels die verwijzen naar specifiekere normen.

Moreel relativisme

Maar er bestaat nog een ander model dat stelt dat er in geen enkele cultuur een moraal bestaat. Het moreel relativisme stelt daarentegen dat elke persoon een unieke moraal bezit (Lukes, 2011).

Stel je nu eens voor dat elke cirkel uit de vorige oefening de moraal van een persoon is, in plaats van een cultuur. Vanuit dit perspectief aanvaardt men dus elke moraal ongeacht van wie die afkomstig is of in welke situatie het gegeven wordt. Binnen het moreel relativisme zijn er drie posities:

• Het beschrijvend moreel relativisme (Swoyer, 2003): volgens deze positie is er sprake van onenigheden omtrent welke gedragingen juist zijn, ook al zijn de gevolgen van elk gedrag dezelfde. Maar beschrijvende relativisten verdedigen niet noodzakelijk dat we vanuit zo’n meningsverschil alle gedrag moeten tolereren.
• Meta-ethisch moreel relativisme (Swoyer, 2003): volgens deze denkschool is de waarheid of de valsheid van een oordeel niet universeel hetzelfde. Daarom kan een oordeel dus niet objectief zijn. Want oordelen zijn relatief. Dit is te wijten aan tradities, overtuigingen, meningen of praktijken van een gemeenschap.
• Normatief moreel relativisme (Swoyer, 2003): vanuit dit standpunt denkt men dat er geen universele morele normen zijn. Je kan dus andere mensen niet beoordelen. Elk gedrag moet getolereerd worden, ook als is het in tegenstelling met onze eigen overtuigingen.

Het feit dat een moraal een ruimere reeks gedragingen verklaart of dat meer mensen ermee akkoord zijn, betekent niet dat het juist is. Maar het betekent ook niet dat het verkeerd is.

Moreel relativisme gaat ervan uit dat verschillende vormen van moraal tot onenigheden zullen leiden. Als er geen dialoog of begrip is (Santos, 2002), zal dit voor conflicten zorgen. De beste manier om gezonde relaties tot stand te brengen tussen mensen en tussen culturen, is dus door een gemeenschappelijke basis te vinden.

Bibliografie

Gowans, C. (2015). Moreel relativisme. Stanford University. Link: https://plato.stanford.edu/entries/moral-relativism/#ForArg

Internet encyclopedia of philosophy. Link: http://www.iep.utm.edu/ethics

Lukes, S. (2011). Moreel relativisme. Barcelona: Paidós.

Nietzsche, F. W. (1996). De oorsprong van de moraal. Madrid: Alianza Editorial.

Rachels, J. Rachels, S. (2011). De elementen van de moraalfilosofie. New York: McGraw-Hill.

Santos, B. S. (2002). Er was eens een multicultureel concept van de rechten van de mens. Het Andere Recht, (28), 59-83.

Stanford University (2011). “De definitie van de moraliteit.” Stanford Encyclopedia of Philosophy. Palo Alto: Stanford University.

Swoyer, C. (2003). Relativisme. Stanford University. Link: https://plato.stanford.edu/entries/relativism/#1.2

Wittgenstein, L. (1989). Conferentie over ethiek. Barcelona: Paidós.