Wordt een leugen waarheid als deze duizend keer herhaald wordt?

Het onderwerp waarheid is complexer dan het op het eerste zicht lijkt. Wat mensen geloven dat waar is of een leugen, hangt van vele factoren af. Er bestaan wetenschappelijke waarheden maar ook filosofische, religieuze, persoonlijke en ideologische waarheden.

Maar niet alle ‘waarheden’ hebben hetzelfde geldigheidspeil. In de wetenschap bijvoorbeeld kan je niet zomaar zeggen dat iets waar is. Er moeten fysieke of theoretische bewijzen zijn die het ondersteunen. Voor de filosofie geldt een vergelijkbaar principe. Toch is dit in andere gebieden niet het geval. In religieuze en ideologische verbanden bijvoorbeeld is iets waar wanneer een gezaghebbende persoon dit zegt. Het is dan van geen belang of het al of niet bewezen kan worden.

Het verschil tussen een niet onderzochte waarheid en een leugen kan soms erg klein zijn. Toch maken vele mensen zich daarover geen zorgen. Want eigenlijk zijn ze zelfs bereid iets te geloven dat tegen alle bewijzen ingaat. Dit gebeurt omdat leugens soms troost kunnen bieden terwijl de waarheid verontrustend kan zijn. Dit is te wijten aan angst en schuld die hier een rol spelen. Maar er is nog een andere factor die hier speelt. Leugens kunnen immers gemakkelijker te begrijpen zijn dan de waarheid.

Dit leidt tot een situatie die vele mensen zoveel mogelijk gaan uitbuiten. Het is zo vaak voldoende om mensen te vertellen wat ze willen horen. We willen allemaal de berichten geloven die ons aangenaam in de oren klinken. Het maakt dan niet uit hoe ver ze verwijderd zijn van de werkelijkheid. Maar het gaat niet alleen daarover. Mensen die dit deel van de menselijke psychologie uitbuiten, slagen erin om op cultureel en sociaal vlak leugens in te prenten. En veel mensen zijn in staat om alles te doen wat nodig is om de leugen in stand te houden. Ze beseffen niet, of ze willen niet zien dat de leugen hen geen voordelen zal brengen. Want het dient diegenen die aan de touwtjes trekken.

Macht en leugens

“Een leugen die eenmaal uitgesproken wordt, blijft een leugen maar een leugen die duizend keer verteld wordt, wordt de waarheid.” Deze zin wordt toegeschreven aan Joseph Goebbels, de propagandamaker van de Nazi’s. Er bestaat geen concreet bewijs dat hij de auteur is van deze uitspraak. Maar het is een goede samenvatting van wat hij deed tijdens de Tweede Wereldoorlog. Zijn werk was zo doeltreffend dat er vandaag de dag nog steeds mensen zijn die de ‘waarheden’ van het Derde Rijk vertegenwoordigen.

Het werk van Goebbels was zo succesvol dat vele wereldleiders zijn strategieën herhaaldelijk overgenomen hebben. Machtige sectoren hechten nog steeds veel waarde aan leugens als een manier om de geesten te manipuleren van de mensen die ze willen beïnvloeden. Op die manier slagen ze erin om mensen te overtuigen het onaanvaardbare te aanvaarden. Ze zijn in staat om mensen plannen te doen ondersteunen die alleen maar het belang van een kleine groep dienen.

Dankzij de ervaring van de Nazi’s beseften machtige sectoren in de samenleving dat mensen in staat zijn om vrijwel elke boodschap te geloven. Het enige wat hiervoor nodig is, is dat de boodschap zo gepast mogelijk voorgesteld wordt. Ze moesten alleen maar absolute controle behouden over de media en over alle instellingen die een ideologie overbrengen. Een voorbeeld van zo’n instelling zijn de scholen. Het was voldoende om de vlam van angst, haat en onzekerheid te blijven aanwakkeren. Eens dat geregeld was, verzonnen ze een geschikte ‘waarheid’ en herhaalden die tot de dood.

De leugen die duizend keer verteld wordt

Herhaling creëert erg diepe overtuigingen. Wanneer de hersenen een nieuwe situatie tegenkomen, dan is er sprake van een onevenwicht. Daarna komen opname en gewenning en dan aanpassing. Je kan het vergelijken met wanneer je in een onbekende stad aankomt. In het begin voel je je verloren. Maar dan, stap voor stap, zien we dezelfde plaatsen steeds opnieuw. We beginnen vertrouwd te raken met de stad. Tenslotte wordt deze nieuwe omgeving een deel van jou. Eigenlijk heb je een soort persoonlijke kaart gemaakt van wat je geleerd hebt.

Met leugens gebeurt iets dat erg vergelijkbaar is. De geest stemt zich af op het luisteren naar de leugen. Je neemt het waar en dan neem je het op in je gedachtegang. Nu is het iets vertrouwd, iets wat je goed kent. Het is iets waarmee iedere andere persoon akkoord is. Wanneer machtige sectoren leugens verspreiden, biedt het ook een antwoord op een gevoel van angst of onzekerheid. Of het kan ook een verstaanbare uitleg zijn voor iets dat we niet kennen of niet kunnen begrijpen.

Macht en de media

De nauwe relatie tussen macht en de media is geen relatie gebaseerd op vrijheid. In bijna alle landen zijn het traditioneel de machtige economische groepen of politici die de pers onder controle hebben. Tot erg recent waren onafhankelijke media een exotische bloem. De komst van de sociale media heeft dit echter veranderd. Tegenwoordig horen we veel vaker onafhankelijke stemmen. Nu bestaan er meer alternatieve manieren om aan informatie te komen.

Toch hebben ook de sociale media hun eigen leugens. Uiteindelijk maakt het niet uit welk medium je gebruikt om informatie te krijgen. Wat wel een rol speelt, zijn hun bedoelingen. Nog een ander en belangrijker aspect is de vraag hoeveel belang de lezer of de luisteraar hecht aan de waarheid. Zo klinkt ook het oude gezegde: ‘Geen ergere blinde man dan hij die niet wil zien’. Dit is altijd waar wanneer het over sociale waarheden en leugens gaat.