Cognitieve bias: wanneer we niet denken, maken we fouten

We nemen dagelijks veel besluiten. De meeste hiervan nemen we sneller dan het licht, zonder er echt over na te denken. Zelden denken we daadwerkelijk na over de consequenties van elke mogelijke optie. We kiezen haast blindelings uit de reeks van mogelijke oplossingen. In sommige gevallen, vooral wanneer het om een belangrijke keuze gaat, evalueren we alle informatie die we tot onze beschikking hebben om de best mogelijke optie te kiezen. Er is echter iets dat van invloed is op de keuzes die we maken en de oplossingen die we kiezen, waar we niet vaak aan denken. Dat iets heet cognitieve bias, ook wel ‘denkfout’ genoemd.

Cognitieve bias en heuristische bias op zich zijn echter niet slecht. Sterker nog, men zou zelfs kunnen zeggen dat het een soort mentale sluipweggetjes zijn. Dit is dan wel een sluipweg die ons zonder twijfel in de problemen kan brengen, maar het is en blijft een handige sluipweg. We omschrijven ze zo omdat we ze gebruiken om mentale energie (cognitieve middelen) te besparen.

Laten we zeggen dat je bijvoorbeeld naar een bar gaat en een half uur hard nadenkt over welk drankje je wilt bestellen. Je denkt na over de waarde van elk drankje apart en neemt je tijd om de beste optie te kiezen.

Na al die mentale energie eraan gespendeerd te hebben, ben je moe. Je hebt tijd verspild die je aan andere dingen had kunnen spenderen. Heuristische en cognitieve bias versnellen je gedachtegang. Er worden cognitieve middelen bespaard die je voor andere, meer belangrijke taken kunt gebruiken.

Twee manieren van denken

Volgens Daniel Kahneman zijn er twee manieren van denken, genaamd ‘snel denken’ en ‘langzaam denken.’ In het eerste systeem, het ‘snel denken,’ staan onze gedachtegangen op automatische piloot. Dit systeem opereert normaal gesproken op een onbewust niveau. Emoties spelen een grote rol in dit type denken. Als een resultaat leiden ze meestal tot gedachtes die overlopen van stereotypes.

Het tweede systeem, het ‘langzaam denken,’ heeft de functie om onze intuïtie te leiden. Soms helpt dat, soms laat het ons in de kou staan. Dit gedachtesysteem gebouwd op intentionele opzet laat zich minder vaak zien en vergt meer energie.

Dit soort denken doen we op een bewuste, logische en berekende manier. Het is het tegenovergestelde van snel denken. De primaire functie is om definitieve beslissingen te nemen. Je zou kunnen zeggen dat het verantwoordelijk is voor het observeren van en controle uitoefenen over de blinde intuïtie die door snel denken tot stand komt.

Het eerste systeem heeft overhand. Het tweede systeem lijkt daarentegen nogal lui te zijn met betrekking tot wanneer het zichzelf laat zien. Normaal gesproken laten we ons vermogen tot snel denken ons leiden. Zoals je je kunt voorstellen, kent deze neiging zo zijn nadelen.

We komen snel tot conclusies en overschatten het belang van eerste indrukken. Ook verwarren we toevallige verbindingen en relaties en plaatsen we teveel vertrouwen in wat we al weten en wat dus bekend is. Wanneer we deelnemen aan het snelle denken, denken we meestal niet na over de andere informatie die we tot onze beschikking hebben.

Heuristisch denken

We beschrijven heuristiek als een sluipweg voor actieve mentale processen. Dit is dus ook een middel dat op mentaal vlak behoorlijk wat energie bespaart. Omdat onze cognitieve (mentale) capaciteit niet oneindig is, delen we onze beschikbare middelen op. Het meeste hiervan gebruiken we voornamelijk aan dingen die de grootste hoeveelheid mentale energie opeisen (zoals zorgen, activiteiten, mensen, enzovoort).

Het is makkelijk om door te gaan met je leven zonder echt op te letten. Echter, als het moeilijk wordt en we het gevoel krijgen dat iets ons niet zo makkelijk zal lukken, zetten we meer van onze cognitieve middelen in. We letten goed op en kijken uit welke kant we op gaan.

Veelvoorkomende heuristieken

• Beschikbaarheidsheuristiek. dit gebruiken we om de waarschijnlijkheid van een gebeurtenis in te schatten. Deze inschatting baseren we op informatie die we al hebben (vandaar de naam). Bijvoorbeeld: de hoeveelheid geweld op tv is erg hoog. Daarom denken mensen die veel tv kijken dat de hoeveelheid criminaliteit hoger is dan mensen die niet veel tv kijken.
• Simulatieheuristiek. Dit is de neiging die mensen hebben om de kans op een bepaalde gebeurtenis in te schatten gebaseerd op hoe makkelijk het is in te beelden. Je gelooft dat iets meer waarschijnlijk is wanneer je het je makkelijk kunt voorstellen. Als er bijvoorbeeld een terroristische aanslag is, is het makkelijk te geloven dat de jihadisten verantwoordelijk waren. Dat is makkelijker in te beelden dan dat een andere groep hiervoor verantwoordelijk was. Dit is dan waarschijnlijk omdat andere groepen minder vaak zulke aanvallen uitvoeren of hun methoden anders zijn.
• Referentie-effect (‘ankerheuristiek’). Deze wordt ingezet bij het wegnemen van twijfel. Er is een bepaald referentiepunt, het anker, die we aanpassen om tot onze conclusie te komen. Bijvoorbeeld: mijn team won vorig jaar een grote wedstrijd. Dit jaar geloof ik dat we nóg meer kans hebben om te winnen, ook al hebben we tot nu toe slechts 1 keer gewonnen.
• Representatieheuristiek. Dit heeft te maken met je deductie over de kans dat een stimulus (persoon, actie, gebeurtenis) tot een bepaalde categorie hoort. Bijvoorbeeld: jij kent iemand die op de middelbare school heel goed was in scheikunde. Jaren later zie je deze persoon in een witte jas. Je neemt aan dat je kennis een wetenschapper is geworden, niet een slager — ook al kun je dit helemaal niet zeker weten.

Cognitieve bias

Cognitieve bias is een psychologisch effect dat je denkvermogen aantast. Net zoals heuristieken, zoals hierboven beschreven, bespaart zo’n bias op je cognitieve energie. Deze bias kan er echter voor zorgen dat je ernstige fouten maakt — maar ze kunnen ook juist heel goed helpen met het snel nemen van effectieve beslissingen.

Cognitieve bias: veelvoorkomende voorbeelden

• Bevestigingsbias. Dit omschrijft de neiging om informatie op zo’n manier te onderzoeken of interpreteren dat het bevestigt wat je al als ‘waar’ beschouwde. Als je bijvoorbeeld investeert op de economische beurs, zul je naar artikelen en blogs zoeken die jouw aannames over je investering bevestigen. Je zult waarschijnlijk commentaar negeren wanneer dit een mening bevat die van de jouwe verschilt. Ook als je een nieuwe auto koopt, zul je meningen uitzoeken die de positieve kanten van de auto belicht. Op die manier wordt je keuze gevalideerd.
• Valse consensus effect/bias. Dit is de neiging om te geloven dat je eigen meningen, geloof, normen en waarden, en gewoontes meer normaal zijn in de algemene populatie dan dat ze eigenlijk zijn. Bijvoorbeeld: als ik tegen de doodstraf ben, zullen de meeste mensen in mijn land hetzelfde denken.
• Fundamentele attributiefout. Deze wordt ook wel de correspondentiebias genoemd. Het is de neiging om te veel nadruk te leggen op uitleg gebaseerd op persoonlijkheid voor gedrag in anderen. Als een klasgenoot voor een examen zakt dat jij onder dezelfde omstandigheden hebt gemaakt, zul je zijn mislukking eerder aan zijn ‘luiheid’ toeschrijven dan aan het feit dat hij wellicht gewoon een slechte dag had.
• Hindsight bias (wijsheid achteraf). Dit is de neiging om bepaalde gebeurtenissen achteraf als voorspelbaar te zien. Als een vriend bijvoorbeeld ontslagen wordt, kun jij naderhand bijvoorbeeld makkelijk zeggen dat je wist dat dit zou gebeuren omdat het bedrijf het financieel moeilijk had. Echter, voordat dit gebeurde had jij je dit waarschijnlijk helemaal niet kunnen inbeelden.

Effectieve keuzes maken

Nu je bekend bent met de concepten van heuristische bias en cognitieve bias, kun je op een effectievere manier keuzes gaan maken. Ook al is het soms moeilijk (en soms zelfs onmogelijk) om te vermijden, je kunt de hoeveelheid denkfouten die je maakt verminderen. Dit kan door je hierover in te lezen — zoals je zonet hebt gedaan — en begrip voor de werking van deze bias te ontwikkelen.

Alternatieven in acht nemen en op zoek gaan naar informatie die jouw eigen overtuigingen tegenspreekt, zijn goede manieren om het effect van de cognitieve biases te verminderen. En als bonus kan het vermijden van deze biases ervoor zorgen dat je creatiever in je denken wordt.