De humanistische psychoanalyse van Erich Fromm

Geschreven en geverifieerd door de psycholoog Valeria Sabater.

Laatste update: 27 december, 2022

Volgens Erich Fromm is het ieders belangrijkste doel in het leven om sterker, vrijer, nobeler te worden – de persoon die je in wezen zou moeten zijn. Dit is representatief voor zijn humanistische perspectief, dat in die tijd revolutionair was voor zo’n belangrijke figuur in de psychologie. In dit artikel zullen we dieper ingaan op de humanistische psychoanalyse van Fromm.

Wanneer naar de psychoanalytische theorie wordt verwezen, maken sommige mensen de fout het te zien als een rigide en specifieke entiteit die bestaat uit duidelijk gedefinieerde concepten, dynamieken en benaderingen die zijn voorgesteld door de vader van de psychoanalyse, Sigmund Freud. Misschien vergeten ze dat er binnen deze benadering andere stromingen zijn die de basis van de psychoanalyse hebben verrijkt door af te wijken van Freuds woorden en ideeën.

Erich Fromm was een van hen die afweken. In de jaren veertig besloot de Duits-Amerikaanse sociaal psycholoog de psychoanalytische doctrine van de Frankfurter Schule te doorbreken en de theorie en praktijk van de psychoanalyse volledig te vernieuwen, wat leidde tot een meer culturele, humanistische benadering. Hij verruilde bijvoorbeeld Freuds idee van libido als de levensdrift voor een praktischer idee dat een nieuw begrip van assimilatie en socialisatie omvatte.

Fromm was vooral een fascinerende filosoof en een van de beste vertegenwoordigers van het humanisme van de twintigste eeuw. In zijn drie meest significante boeken (De angst voor vrijheid, Liefhebben, een kunst, een kunde, en Het hart van de mens) liet hij ons een universum na van gedachten, reflecties en theorieën die de psychologie hand in hand laten gaan met antropologie en geschiedenis, en zette hij de lijn van Sigmund Freud en Karen Horney voort.

Erich Fromm en de systemische crises van de westerse samenleving

Om de theorie van de humanistische psychoanalyse van Erich Fromm te begrijpen, is het nodig om hem als persoon te leren kennen, zijn wortels te begrijpen, de context waarin hij opgroeide en de zich ontwikkelende wereld die zijn meest directe werkelijkheid vormde. Dit zal licht werpen op de dingen die dienden als leidraad en inspiratie voor zijn theorieën.

Wanneer je zijn autobiografie Marx, Freud en de vrijheid; de bevrijding van de mens uit de ketenen der illusies leest en je je concentreert op zijn kindertijd en adolescentie, is het gemakkelijk om in te zien dat het niet bepaald gelukkige tijden voor hem waren. Zijn vader was een agressieve zakenman, zijn moeder leed aan chronische depressie en hij groeide op onder de opvallend strenge normen van het orthodoxe jodendom. Gedurende die tijd maakte hij twee bepalende momenten mee.

De eerste was de zelfmoord van een 25-jarige vrouw op wie hij als kind verliefd was. Ze was een kunstenares die heel dicht bij haar enige gezinslid stond: haar vader. Hij stierf plotseling, en een paar dagen later beroof de jonge kunstenares zich van haar eigen leven. Haar zelfmoord leidde Fromm ertoe zich af te vragen waarom mensen zo extreem waren.

Het tweede beslissende moment was het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Dit was het moment waarop de schaduw van het nationalisme, de radicalisering van de massa en de boodschappen van haat en ‘wij vs. zij’ zijn leven binnentraden.

De wereld begon te fragmenteren en de scheuren creëerden niet alleen onoverkomelijke afstanden tussen verschillende machten, maar luidden ook een periode van systemische crisis in de hele westerse samenleving in. Alle psychologische, filosofische en sociale theorieën die tot dan toe bestonden moesten opnieuw worden geformuleerd in de zoektocht naar antwoorden en verklaringen te midden van een dergelijke chaos.

Begrip en hoop voor de mens

Het is bijna essentieel om het werk van Fromm te lezen om de crises van waarden, principes en sociale politiek te begrijpen die in de eerste helft van de twintigste eeuw explodeerden, waarin twee wereldoorlogen het geloof van mensen in de mensheid teniet deden.

Het lezen van zijn werk is op zichzelf een manier om jezelf te verzoenen met je eigen menselijkheid. Hij spreekt over hoop en, het allerbelangrijkste, levert ongelooflijke middelen uit de sociale wetenschappen en psychoanalyse die kunnen helpen bij het initiëren van een positieve en creatieve transformatie.

Laten we eens kijken naar de basisprincipes van zijn theorie.

Van een biologisch-mechanistisch naar een biologisch-sociaal mensbeeld

Erich Fromm accepteerde de meeste concepten van Freud, waaronder zijn idee van het onbewuste, van onderdrukking, verdedigingsmechanismen, overdracht, zijn idee van dromen als een uitdrukking van het onbewuste, en zijn idee van de kindertijd als de oorzaak van veel psychische stoornissen.

Eén ding dat hij echter niet kon verwerken, was de visie van de mens als een biologisch-mechanistische entiteit, als een organisme dat uitsluitend reageert op de basisimpulsen van agressie, overleving en voortplanting.

• Erich Fromm verwijst naar de biologisch-sociale mens als een manier om de ‘psychologie van het zelf’ te verheerlijken, waarin mensen niet alleen beperkt zijn tot reageren op of het verdedigen van hun impulsen en instincten. Het is noodzakelijk om iemands perspectief te verbreden en het sociale aspect te erkennen, en om te erkennen hoe de meest significante figuren voor een kind negatieve en traumatische processen in hem kunnen opwekken.
• Interpersoonlijke relaties vormden de ruggengraat van de theorie van Fromm, die Freuds klassieke theorie van het libido als een motivationele en mechanistische drang in de mens, volledig verving.

Menselijke wezens en vrijheid

De theorieën van Fromm werden niet alleen beïnvloed door Freud en Karen Horney. Als we het hebben over Erich Fromm, hebben we het ook over Karl Marx. Denk terug aan de sociale context van die tijd; de crisis van waarden; het gebrek aan verklaringen voor menselijk gedrag, oorlog, nationalisme, haat, klassenverschil…

Freuds biologisch-mechanistische perspectief was zinloos en nutteloos, en de principes die door Marx verdedigd werden, kwamen veel meer overeen met de ideeën van Fromm. Volgens Marx worden mensen niet alleen beïnvloed door de samenleving, maar ook door hun economische systemen.

Zelfs vandaag de dag kunnen we onszelf dan ook nog herkennen in Fromms woorden en boodschappen.

Een heel interessant onderdeel van de theorie van Fromm is dat, hoewel menselijke wezens worden beïnvloed door hun cultuur en economische systeem, er altijd één doel is waar we voor moeten vechten en dat we altijd kunnen bereiken: vrijheid. In feite moedigde Fromm mensen aan om voorbij het starre determinisme van Freud en Marx te gaan om hun eigen persoonlijke vrijheid te ontwikkelen, die inherent is aan menselijke wezens.

Fromm geloofde dat mensen afhankelijk zijn van bepaalde biologische principes, net als alle andere dieren. We worden in een lichaam geboren, we worden volwassen, we worden ouder en we vechten voor onze overleving. We kunnen echter veel meer dan wat deze limieten voorschrijven. Als we bijvoorbeeld van de traditionele samenlevingen van de middeleeuwen naar de moderne samenleving konden komen, kunnen we ook nu niet opgeven in de zoektocht naar meer vrijheid, meer rechten, meer welzijn.

Vrijheid is moeilijk te bereiken, maar om er te komen, moet individuele verantwoordelijkheid en sociaal respect worden gecultiveerd. Anders bestaat het gevaar op:

• Autoritarisme.
• Vernietiging (waaronder agressie, geweld en zelfmoord).
• Blinde conformiteit, waarin mensen “sociale kameleons” worden en de kleur van hun omgeving aannemen zonder te protesteren of er vraagtekens bij te plaatsen.

Fromm werkte deze drie ideeën uit in een onmisbaar boek dat om de zoveel tijd zeer zeker de moeite van het raadplegen waard is: De angst voor vrijheid.

De fundamenten van de humanistische psychoanalyse

Eén ding dat opviel in het traject van Erich Fromm is dat hij, in tegenstelling tot de klassieke psychoanalytici, geen carrière op medisch of psychiatrisch gebied nastreefde. Hij baseerde zijn werk op de sociologie in plaats van de geneeskunde en werd daarom niet altijd even goed gewaardeerd. Zijn relatie met Karen Horney was eigenlijk vrij ingewikkeld en veel psychologen beschouwden hem eerder als veldtheoreticus dan als een traditionele psycholoog.

Maar dat is juist waar Fromms ware grootsheid kan worden gevonden: in zijn bredere en meer integratieve kijk op menselijke wezens. Vanuit zijn perspectief is niet alles een reactie op een organische pathologie of onvoorspelbare biologische krachten. Hij geloofde dat cultuur, familie en samenleving vaak beperkingen opleggen aan onze zelfexpressie.

Lees verder voor een blik op de fundamenten van zijn theorie van de humanistische psychoanalyse.

Sleutels om de psychologische benadering van Erich Fromm te begrijpen

• Het humanistische perspectief van Fromm droeg bij aan een nieuwe benadering van het begrip ziekte. Volgens hem is de psychoanalyticus verplicht niet alleen de definitie van ziekte te herformuleren, maar ook de hulpmiddelen die worden gebruikt om deze aan te pakken.
• Het doel van de deskundige is om de zelfontdekking van de patiënt te vergemakkelijken, of in modernere termen, om persoonlijke ontwikkeling te bevorderen om geluk te bereiken.
• Dit kan alleen worden bereikt door zijn verantwoordelijkheidsgevoel en eigenliefde te versterken.
• Bij het behandelen van een patiënt heeft het geen zin om zich uitsluitend op zijn pathologische kwaliteiten, de symptomen van zijn ziekte, of de negatieve aspecten van zijn aandoening te concentreren. Het erkennen van zijn positieve eigenschappen zal de therapeutische techniek verbeteren.
• De psychoanalyticus moet meer dan alleen een duit in het zakje doen om de persoon te veranderen. Hij moet de patiënt ook helpen strategieën te ontwikkelen, zodat deze zelf zijn re-integratie in de maatschappij op zich kan nemen, zich sterker kan voelen en kan begrijpen dat de interpretatie van de realiteit ook ‘pathologische’ aspecten kent die de samenleving (of het grootste deel ervan) als geldig beschouwt.
• De psychoanalyse moet openstaan ​​voor vooruitgang in de wetenschap en veranderingen in de samenleving. Het moet de culturele, economische en politieke omstandigheden die ons omringen begrijpen om de patiënt beter te kunnen helpen. Het is een vergissing om vanuit een reductionistisch oogpunt te werken.
• De deskundige moet een duidelijke, transparante en begrijpelijke vocabulaire gebruiken. Bovendien moet hij proberen geen beeld van macht of superioriteit te projecteren.

Fromms nalatenschap omvat een gigantische stap in zowel de psychologie als de filosofie. Hoewel veel mensen zijn theorieën enigszins utopisch vonden, introduceerde hij in werkelijkheid een echtere vorm van psychoanalyse die probeerde het beste in elke persoon te ontwikkelen. Een niet te verwaarlozen benadering van een denker wiens woorden het onthouden en aandachtig lezen waard zijn. Laat dit artikel een uitnodiging zijn.

Literatuur

Fromm, E. (1947) De zelfstandige mens, bijdrage tot een humanistische ethiek. Bijleveld.

Fromm, E. (1965) Socialist humanism: an international symposium. Doubleday.

Fromm, E. (1976) To Have or to Be. Harper & Row.

Fromm, E. (1984) Het hart van de mens, onze geneigdheid tot goed en kwaad. Bijleveld.

Fromm, E. (1984). On Disobedience and other essays. Routledge & Kegan Paul.

Fromm, E. (2010) The Pathology of Normalcy. American Mental Health Foundation Books.

Fromm, E. & Maccoby, M. (1970) Social character in a Mexican Village; a sociopsychoanalytic study. Transaction Publishers.

Morin, E. (1999) La Tête bien faite: Penser la réforme, reformer la pensée. Seuil.